Organist Hans van Haeften heeft een opvallende en aantrekkelijke cd gemaakt met als titel ‘Variaties’. Hij laat veel klankkleuren horen van het Verschueren-orgel in de stadskerk Sint-Cathrien (IVP/77). Hij doet dat met eigen werk, literatuur en twee korte improvisaties. De cd bevat heel wat verrassingen.
advertentie
Neem nou het begin van de cd. Na een stilte van maar liefst achttien seconden begint een korte improvisatie over het lied ‘God heeft het eerste woord’ (Liedboek 2013, gezang 513). Toonsoort a-klein. Tijdens de impro komen flarden van de melodie voorbij in verschillende stijlen. Na een paar minuten spits ik mijn oren. Is dit nog steeds de improvisatie? Of is Buxtehude al begonnen? Maar Buxtehudes Praeludium staat in g-klein, een toon lager. Was Van Haeften zijn improvisatie dan in g begonnen?
De cd nog maar eens aan het begin aangezet.
Ik kijk mee op de teller van mijn cd-speler.
Ik speel een klein stukje mee op het electronicum in onze woonkamer. Hij begint toch in a.
Dan ontwaar ik de truc. Na de eigenlijke improvisatie volgt er een coda, waarin Van Haeften stiekem transponeert. Er zit geen pauze tussen de tracknummers 1 en 2, dus lijkt het net alsof muziekstuk gewoon doorgaat. De organist heeft goed gehoord dat er verwantschap is tussen de kerkliedmelodie en het thematisch materiaal van Buxtehudes prealudium. Erg leuk bedacht en heel mooi gedaan.
Hans van Haeften (1986) is een veelzijdig mens. Hij studeerde aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag bij Jos van der Kooy (orgel), Kay Satur (piano) en Theo Goedhart (kerkmuziek). Bij Joop Schets van het opleidingsinstituut IDE voltooide hij zijn opleiding tot koordirigent. In Leiden haalde hij zijn master Nederlandse taal en letterkunde. Hij is sinds 2018 cantor-organist van de Vredeskerk in Nijkerk. Daarvoor was hij cantor-organist van de Protestantse Gemeente in Leusden. In die tijd begon hij een concertserie rond het Blank-orgel in de aula van begraafplaats Rusthof in Leusden. Hij componeert voorspelen bij het nieuwe Liedboek uit 2013 en schreef de lesmethode ‘Dat kan ik ook’ om te leren improviseren. Als cabaretier won hij in 2009 in Zwolle de eerste prijs van het christelijke cabaretfestival Kleinzalig. In Liedboek 2013 is één melodie van hem opgenomen, bij het vrolijke lied ‘Water, water van de doop’ van André Troost.
Op de cd vanuit de Cathrien zijn een aantal van die liedboekvoorspelen te horen. Op de site liedboekvoorspelen.nl is te zien dat Van Haeften heel veel voorspelen heeft gemaakt. Mooi vind ik dat hij voor deze cd een aantal nieuwe gezangen heeft gekozen. Op die manier krijg je die nieuwe liederen beter in je oor én gaan ze meer deel uit maken van het kerklied-erfgoed. Op zijn website geeft hij bij elk voorspel de moeilijkheidsgraad aan. Het is niet verwonderlijk dat zijn eigen composities op deze cd in de categorie ‘uitdagend’ vallen.
Het is mooie muziek! De componist gebruikt allerlei vormen en stijlen en hij laat horen dat het in 2017 door Klais gerestaureerde orgel van de Sint-Cathrien veel moois te bieden heeft, zeker in de individuele stemmen en kleinere registraties. De variatie van ‘Die ons schiep’ (een korte melodie van Willem Vogel, gezang 266) heeft iets van een koraalvoorspel van Bach.
De vijfenhalve minuut durende Prière over de Geneefse melodie van Psalm 16 is een rustpunt na het onstuimige tumult van Variations sur un noël angevin van de Franse componist Gaston Litaize. De compositie over Psalm 16 opent met een basthema van acht noten dat daarna steeds wordt herhaald. Boven die basso ostinato ontvouwt zich de melodie. Elke regel blijkt te passen op het basschema. Wie wel eens koraalmuziek van Van Haeften heeft gehoord of gespeeld, weet dat dit zo’n beetje zijn compositorisch handelsmerk is: Het grondig puzzelen met melodisch materiaal van een kerklied. Overal in de compositie duiken stukjes van de melodie op. Als luisteraar schuif je naar het puntje van je stoel en vraag je je af of de puzzelstukken wel zullen passen. Maar alles komt steeds op z’n pootjes terecht. Net zo’n mooi puzzeltje is de Meditatie: ‘Zolang wij ademhalen’.
De melodie van ‘Het hoogste woord daalt uit het licht’ (gezang 565 uit het nieuwe Liedboek) van de Nederlandse priester/componist Floris van der Putt (1915-1990) heeft veel verwantschap met de veel oudere melodie van ‘Vater unser im Himmelreich’. Van Haeften giet zijn variaties over de melodie in het idioom van de grote katholieke componisten uit Van der Putts tijdperk: Hendrik Andriessen en Albert de Klerk. Zo worden deze variaties een soort hommage aan de rooms-katholieke kerkmuziek van de twintigste eeuw. Die muziek wordt gekenmerkt door het Nederfrans: sterke invloed van de Franse laatromantiek, met een nuchtere Nederlandse polderbodem. Wat Van Haeften hier doet is overrompelend. Het instrument in de Eindhovense Sint-Cathrien weet natuurlijk alles van deze muziek en de organist buit dat helemaal uit. Dat gebeurt vooral de variatie met de zwevende strijkers en de Open Fluit van het Hoofdwerk. Voor mij is dit het hoogtepunt van de cd.
Ook heel mooi is de bewerking van ‘d’ Almachtige is mijn herder en geleide’. Van Haeften kiest niet voor de bekende en veel gezongen melodie die Adriaan C. Schuurman maakte voor de Hervormde Bundel van 1938, maar voor de veel bedachtzamere en minder bekende wijs van Julius Röntgen. Die giet hij in een Reger-format, de melodie verstopt in een plenum. Zo gebuikt hij deze compositie meteen als mooie opmaat naar Regers Introduktion, Variationen und Fuge über ein Originalthema. Deze moeilijke en complexe muziek heeft voor Van Haeften geen technische problemen. Ik had bij het beluisteren wat bedenkingen bij de klankbalans – en dat is dan het enige minpuntje van deze cd. Het orgel van Verschueren heeft veel hoge vulstemmen en Van Haeften gebruikt ze bij Reger allemaal. Dat hoog hoeft geen probleem te zijn, als er maar een stevige bas onder staat. Maar die is er niet. Ligt dat aan de opname, of aan de gebruikte registratie? Het pedaal van dit orgel heeft toch genoeg zestienvoeters om al dat hoge geluid in balans te brengen?
Zoals Johann Sebastian Bach S.D.G. onder zijn composities zette, zo sluit af de cd af met ‘Het laatste woord’, weer een korte zachte improvisatie over gezang 513, maar dan het laatste couplet: ‘God heeft het laatste woord.’ Zo raken de uiteinden elkaar.
De titel van deze cd, Variaties, klopt in elk opzicht.
Variaties (Variations)
Van Haeften: Het eerste woord (improvisatie); Buxtehude: Prealudium in g moll BuxWV 148; Van Haeften: Koraal, variatie en canon ‘Die ons schiep’; Bach / Van Haeften: Ach bleib bei uns, Herr Jesu Christ & Wer nur den lieben Gott lässt walten; Van Haeften: Het hoogste woord daalt uit het licht (koraal en variaties); Meditatie: Zolang wij ademhalen; Litaize: Variations sur un noël angevin; Van Haeften: Prière psaume 16 ‘Préserve-moi, ô Dieu’; d’ Almachtige is mijn herder en geleide; Reger: Introduktion, Variationen und Fuge über ein Originalthema, opus 73; Van Haeften: Het laatste woord (improvisatie).
Hans van Haeften, Verschueren-orgel, Sint-Cathrien, Eindhoven
Excellent Recordings Diamond Line – ER143520, TT 79’24, opname 7/2020, booklet 4 p. (NL, EN); prijs € 16,95 | hansvanhaeften.com
