Het Adema-orgel van de rooms-katholieke Sint Michaëlskerk in Zwolle begint in de basiliek van Raalte aan een derde leven. Door de royale akoestiek van de kerk en de intonatie klinkt het orgel mooier dan ooit.
advertentie
“De koster moest huilen toen hij het orgel voor het eerst hoorde”, vertelt directeur Menno Kaat van orgelmaker Kaat & Tijhuis uit Kampen. “Ik heb zelf ook al wel eens een traantje weggepinkt bij het luisteren naar dit instrument”, bekent hij, staand voor het altaar van de rooms-katholieke Kruisverheffingskerk in Raalte. Vanaf die plek kun je het Adema-orgel goed zien en horen. “Zo’n groot orgel als dit hoort in een kerk als deze. Het gebouw heeft zes seconden nagalm. Net een kathedraal.”
Wie het orgel ziet en hoort – het volle werk klinkt werkelijk overdonderend – denkt dat het orgel altijd in Raalte heeft gestaan. Toch is dat is niet waar. Het is in Raalte nog niet eens in gebruik genomen. Joseph Adema bouwde het orgel met drie klavieren en 43 registers in 1926 voor de rooms-katholieke Sint Michaëlskerk aan de Roggestraat in Zwolle. Hij zette het zo neer, dat het roosvenster van de voorgevel zichtbaar bleef. Een groot deel van de frontpijpen stond opgesteld als kantelen van een kasteel, een vorm die Adema vaker toepaste.
Het orgel stond nog geen veertig jaar op die plek. “Dit gebeurde er met de St. Michaëlskerk”, zegt intonateur Bert Jan van der Weerd van Kaat & Tijhuis met enig afgrijzen. Hij toont een foto van de sloop van de kerk in 1964. “Het verhaal gaat dat Vroom en Dreesmann aasde op de plek van de kerk om er een nieuw filiaal neer te zetten.” Feit is dat in die tijd een flink deel van de historische binnenstad van Zwolle jammerlijk werd gesloopt om plaats te maken voor winkels. De parochianen van de Sint Michaël kregen een nieuwe kerk aan de Bisschop Willebrandlaan, net buiten de binnenstad.
Het Adema-orgel had geluk. Het verhuisde mee naar de nieuwe kerk, omdat er geen geld was voor een nieuw instrument. “Was dat geld er wel geweest, dan was het orgel tegelijk met de kerk gesloopt”, vermoedt Menno Kaat. Eervol was de plek niet die het orgel kreeg. De architect wilde niet dat het orgel zichtbaar zou zijn. Hij zette het aan de rechterkant van het altaar en bouwde er een muur voor. In de oude kerk met zijn goede akoestiek had het orgel vorstelijk geklonken. In de nieuwe kerk waren achterin alleen nog maar de bassen hoorbaar.
Hubert Schreurs, een neef van orgelbouwer Adema, had het bedrijf van zijn oom overgenomen. Bij de overplaatsing veranderde hij het sfeerregister Unda Maris – de naam betekent golving van de zee – in een hoog register door de pijpen in te korten. Omdat de nieuwe kerk geen roosvenster had, maakte hij ook een nieuw front en liet daarbij het kanteelidee intact.
In 2004 werd bekend dat rooms-katholiek Zwolle de ‘nieuwe’ Sint Michaëlskerk ging afstoten. “Toen ik dat hoorde, dacht ik: dat orgel zou iets voor Raalte zijn”, zegt Bert Jan van der Weerd. “Ik had niet kunnen vermoeden dat het orgel daar ook werkelijk zou komen.” Kaat & Tijhuis, dat het orgel in onderhoud had, sloeg het instrument op, in afwachting van een nieuwe bestemming.
Het bestuur van de basiliek van de Heilige Kruisverheffing in Raalte zat rond die tijd met zijn handen in het haar. Een orgelbouwer was begonnen aan de restauratie van het Pels-orgel van de kerk. Hij constateerde na verloop van tijd dat het orgel zo ernstig door houtworm was aangetast dat verder werken geen zin had. De restauratie werd onmiddellijk afgeblazen. Het oog viel op een orgel van Verschueren uit de jaren zestig. In die tijd bracht Menno Kaat de parochie op de hoogte van het bestaan van het Zwolse Adema-orgel. “Ik ben nog verbaasd dat ik het bestuur heb kunnen overtuigen. Ze hebben het orgel in Zwolle gehoord en het was toen nog maar een schim van wat het was geweest en van wat het nu is.”
Bij de opbouw in Raalte is de Unda Maris teruggekeerd. De doorgesneden pijpen waren niet meer te herstellen. Gelukkig had orgelmakerij Mense Ruiter een soortgelijk oud register op voorraad en stelde het beschikbaar voor Raalte. De Unda Maris is dus weer terug. Verder werd het onbruikbare register Ripieno op het tweede klavier vervangen door de bij de bouw in 1926 al geplande Sesquialter. “Het orgel is daardoor nu oorsponkelijker dan bij de bouw”, constateert Bert Jan van der Weerd droogjes.
In Raalte staat het orgel in de torennis. De consequentie daarvan is, dat het orgel nu weer een ander aanzicht heeft gekregen. “Wat je nu ziet, is het front van het oude Pels-orgel, met pijpen van Adema”, zegt Van der Weerd. “Die zijn iets hoger dan die van Pels, zodat we de karakteristieke kanteelvorm toch weer konden laten zien. De overgebleven frontpijpen en de doorgesneden pijpen worden bij het orgel bewaard. Dat kan van pas komen als het orgel nog een keer moet verhuizen”, zegt hij droogjes.
Kaat verwacht zo’n verhuizing niet. “De diensten worden hier goed bezocht en de kerk is tot basiliek verheven. Dat betekent dat de kerk een regionale functie heeft.”
De grote neogotische kerk in Raalte van architect Alfred Tepe staat in de wijde omgeving bekend als ‘de kathedraal van Salland’. Het gebouw uit 1892 lijkt in opzet, grootte en akoestiek op de kerk aan de Zwolse Roggestraat. Het orgel klink hier nog beter, vermoedt Bert Jan van der Weerd. “Joseph Adema was niet zo goed in intoneren – het mooi laten klinken van alle pijpen. Wij hebben daar bij de overplaatsing juist erg veel aandacht aan besteed.” Menno Kaat vermoedt dan ook dat het 82-jarige instrument nog vele harten gaat veroveren. “Ik denk dat dit orgel nationaal bekend wordt.”
Op 20 zaterdag september geeft Toon Hagen, organist van de protestantse Sint Michaëlskerk in Zwolle, het eerste concert op het orgel. [PETER SNEEP]
Met toestemming overgenomen uit het Nederlands Dagblad
Dispositie
Manuaal I C-g3
Prestant 16
Bourdon 16
Prestant 8
Bourdon 8
Flûte Harmonique 8
Violon 8
Octaaf 4
Fluit 4
Octaaf 2
Cornet III-V
Mixtuur IV-V
Trompet Harmonique 8
Manuaal II C-g3 (in zwelkast)
Bourdon 16
Vioolprestant 8
Viola di Gamba 8
Vox coelestis 8
Holpijp 8
Fugara 8
Viool 4
Open Fluit 4
Woudfluit 2
Sesquialter II
Echotrompet 8
Manuaal III C-g3 (in zwelkast)
Gedekt 16
Nachthoorn 8
Quintadeen 8
Salicionaal 8
Dolce 8
Unda Maris 8
Roerfluit 4
Viola d’Amore 4
Nasard 2 2/3
Piccolo 2
Basson-Hobo 8
Vox Humana 8
Pedaal C-f1
Contrabas 16
Subbas 16
Violonbas 16
Quintbas 10 2/3
Cello 8
Fluitbas 8
Bazuin 16
Clairon 4
Koppelingen
I + II
I + III
II + III
P + I
P + II
P + III
I + II 4’
I + II 16’
II + II 4’
II + II 16’
III + III 16′
Speelhulpen
Tremulant
7 Vaste combinaties
2 Vrije combinaties
Generaal Crescendo
Tongwerken af
Automatisch pedaal
© 2008 fotografie Gérard van Betlehem – www.orgelfotografie.nl
