Begin 2023 is de restauratie van het Bätz-orgel in de protestantse kerk De Swaen in Edam afgerond. De werkzaamheden omvatten onder meer de reconstructie van de windvoorziening en de toonhoogte, en zijn uitgevoerd door Van Rossum Orgelbouw te Wijk en Aalburg.
advertentie
Het orgel in De Swaen, voorheen de Lutherse Kerk, werd in 1809 geplaatst door Gideon Thomas Bätz. Bätz had het orgel al klaarstaan in zijn werkplaats voordat hij contact had met de Edammers. De aanschaf werd mogelijk gemaakt door een legaat van duizend gulden.
Het front van het tweeklaviers instrument werd geplaatst op de balustrade. De onderkas vormde een geheel met het podium met klaviatuur. In het podium waren de twee spaanbalgen geplaatst.
Op het Bovenwerk werd het register Fama 8’ geplaatst, dat Bätz had overgenomen uit het orgel in de kerkzaal van de Evangelische Broedergemeente in Zeist. In 1808 had Bätz dit register uit het het orgel van Chr. E. Frederici uit 1770 vervangen door een nieuwe Trompet 8’. De Fama 8’ is een tongwerk met enge trompetbekers van een hoog tingehalte, met houten stevels en koppen.
Op 15 november 1809 werd het orgel gekeurd door G. Veenman, organist van de Grote Kerk in Edam. Daags daarna werd het orgel in gebruik genomen.
Herstelwerk
In 1842 werden herstelwerkzaamheden uitgevoerd door Flaes en Brünjes. In 1899 volgde opnieuw herstel, ditmaal door G.F. Jurriaans, die de spaanbalgen verving door een magazijnbalg. H.W. Flentrop voerde in 1942-1943 herstelwerk uit, vernieuwde de steminrichtingen van de open binnenpijpen en plaatste een windmotor.
Restauratie 2022-2023
Het orgel is in 2022-2023 gerestaureerd door Van Rossum Orgelbouw en in januari 2023 volledig herplaatst in de kerk. Henk Verhoef trad op als adviseur.
Tijdens de werkzaamheden is de onderkas hersteld, die in 1899 was verzaagd voor het plaatsen van de magazijnbalg. De windvoorziening is nu gereconstrueerd met twee nieuwe spaanbalgen met trappers en veren. In de originele kanalen werden sporen ontdekt van de inliggende tremulant. Deze is eveneens gereconstrueerd. De windladen zijn volledig gedemonteerd en gerestaureerd. De bakstukken, die in het verleden waren gemoderniseerd, zijn teruggebracht naar hun oorspronkelijke staat.
Het pijpwerk had in de loop van de tijd veel schade opgelopen door ondeskundig werk. Bovendien was de oorspronkelijke toonhoogte gewijzigd en de winddruk verhoogd naar 87 mm.
Het pijpwerk is gerestaureerd en teruggebracht naar de originele toonhoogte. De winddruk is gecorrigeerd naar 62 mm waterkolom. Zo is na de restauratie het klankbeeld van G.Th. Bätz weer in ere hersteld.
Op 16 februari 2023 is het orgel weer in gebruik genomen.
Dispositie
Hoofdwerk C-f3
Prestant 8 – C-H hout, gedekt
Fluit Trave[rs] 8 disc.
Octaaf 4
Quint 3
Mixtuur II-IV bass / disc.
Bovenwerk C-f3
Holpijp 8 bass / disc.
Roerfluit 4
Octaaf 2
Fama 8 disc.
Pedaal C-c1
Aangehangen
Werktuiglijke registers
Manuaalkoppel bas/discant
Tremulant Bovenwerk
Toonhoogte: a1= 415 Hz bij 18 graden Celsius
Stemming: 1/6-komma Valotti
Winddruk: 62 mm wk
Samenstelling Mixtuur
C: 2 – 1 1/3
c1: 4 – 2 2/3 – 2 – 1 1/3
Gegevens met dank aan Van Rossum Orgelbouw, Wijk en Aalburg
