Jaarlijks organiseert Stichting Groningen Orgelland een meerdaagse orgelreis. Dit jaar gaat de reis onder het thema ‘van Scherer tot Sauer’ naar Berlijn, Gotha en omgeving. De Utrechtse musicologe Mieke Breij is een van de deelnemers. Voor de thuisblijvers houdt zij op Orgelnieuws.nl tot en met zaterdag 27 september een reisblog bij. Vandaag: dag 2.
advertentie
Woensdag 24 september – De gisteren aangekondigde variatie in historische orgels is vandaag geheel waarheid geworden. Al om half 8 verlieten wij ons Sorat-Hotel in Brandenburg om naar de St. Laurentiuskirche in Loburg (oostelijk van Magdeburg) te rijden.
In deze kerk staat het enig bewaard gebleven orgel van Andreas Kahrling [foto boven] dat door hem in 1705 werd gebouwd. Kahrlings herkomst en opleiding worden met raadselen omgeven. Hij zou uit Mirow in Mecklenburg afkomstig zijn, werd omstreeks 1660 geboren en stichtte in Stendal een orgelmakerij waarbij zijn twee zonen hem assisteerden.
Het Loburger orgelfront vertoont in zijn opbouw invloeden van Arp Schnitger. Het beeld van de harp spelende koning David in het midden doet sterk aan het Schnitgerorgel in Zwolle denken. Qua klankbeeld staat dit instrument tussen de Schnitger- en Silbermann-traditie in. In de negentiende eeuw werden grote wijzigingen doorgevoerd.
Nadat de firma Schuke in de jaren negentig van de vorige eeuw de opdracht kreeg dit unieke instrument te restaureren naar de toestand van 1705, deed zich dan ook het probleem voor dat er geen vergelijkingsmateriaal bestond. Het restauratieproject is niettemin gewetensvol uitgevoerd en het orgel klinkt inmiddels, met name in het plenum (mede door de aanwezigheid van een octaaf 1’) warm en harmonisch. Een bijzonderheid is de Cornet 2’ die hier als klein pedaaltongwerk op het Pedaal is aangebracht.
Het tweede orgel dat deze dag werd bezocht, vertoonde een wereld van verschil met alle orgels die de SGO normaliter bezoekt: het uit 1905 daterende Sauer-orgel van de reusachtige Dom van Berlijn. Het uiterlijk van dit orgel vormt een eenheid met het eclectisch denken waarbinnen het interieur en exterieur en interieur van de deze kerk zijn ontworpen. Wilhelm Sauer (1831-1916) bouwde hier het grootste orgel van Duitsland, liet het een voorbeeld zijn van de vroeg-moderne orgelbouw en voorzag het van diverse technische hoogstandjes. Het klankconcept van zijn orgel is gedacht vanuit “verscheidenheid in eenheid”: één grondtonige klankleur waarin veel schakeringen zijn aan te brengen.
En Sauer bleek zich hiermee een grote technische opgave te hebben gesteld: onder elk register bevindt zich een schuifje om de vrije combinaties gemakkelijker te kunnen bedienen. Door middel van rolzwellers, bewogen door de voeten, kan de organist traploos van Pianissimo naar Forte overgaan. Dit hulpmiddel is zeer geschikt voor muziek van Max Reger die een crescendo soms over één pagina laat verlopen; op een ander type orgel eigenlijk onuitvoerbaar. Bij klavierwisselingen kunnen twee knoppen bediend worden om de sterkte van het pedaal aan te passen: een piano- en een mezzoforteknop die dus reageren op de sterkte van het klavier dat bespeeld wordt.
Sietze de Vries heeft in de korte tijd die het kerkbeheer ter beschikking stelde, op indrukwekkende wijze dit orgel van technisch vernuft gedemonstreerd in een Symfonische Fantasie over ‘Wie schön leuchtet der Morgenstern’ en een improvisatie à la Reger over ‘Wass Gott thut das iust wohlgetan’. Zijn reisgenoten konden zijn verrichtingen gadeslaan vanaf het balkon ter weerszijde van de speeltafel.
In de Evangelische Kirche ‘Zur frohen Botschaft’ gelegen in het stadsdeel Berlijn-Karlshorst, waanden wij ons in de tijd van Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788) wiens 300ste geboortejaar in 2014 uitgebreid wordt herdacht. Sinds 1960 herbergt deze vroeg twintigste-eeuwse kerk het huisorgel dat Peter Migendt (leerling van Joachim Wagner, zie onder) in 1755 bouwde voor prinses Anna Amalia van Pruisen, de jongste zuster van Friedrich II. Bij hem was C.P.E. Bach in dienst, van wie zij ook les kreeg.
Dit instrument is een typisch Roccoco-orgel: lichtvoetig, elegant van karakter en voorzien van ‘tintelende’ registers. Zowel in de 6e Sonate van Bach-junior als in zijn improvisaties liet Sietze de Vries deze klankwereld prachtig naar voren komen. Het Amalienorgel werd in 2010 gerestaureerd door Kristian Wegscheider uit Dresden. Bij deze gelegenheid werd een groot aantal frontpijpen vernieuwd, die helaas een enorm kleurverschil vertonen met het oorspronkelijke pijpwerk.
’s Avonds werd, niet ver van ons hotel, de Dom van Brandenburg bezocht. Een fraai verlicht monument, gebouwd in de imposante baksteengotiek, voorzien van een eeuwenoud kerkinterieur (zoals houten koorbanken), inmiddels prachtig gerestaureerd en met een indrukwekkend orgel uit de hoogbarok. Het instrument werd gebouwd door Joachim Wagner (1690-1747) over wiens leermeester(s) vrijwel niets bekend is. Mogelijk is hij in de leer geweest bij de Schnitger-leerling Treutmann; zeker is dat hij enkele jaren bij Gottfried Silbermann uit Freiberg heeft gewerkt.
Het orgel is voorzien van tinnen prestanten met wijde mensuren, hetgeen een prachtige grondtonige klank oplevert. De invloed van Silbermann is onmiskenbaar aanwezig, onder meer in de keuze voor een ongedeelde 5-sterke Cornet op het Hoofdwerk en een Cornet décomposé (een aparte nasard 3’ en terts 1 3/5’) op het Bovenwerk. Ook dit orgel heeft in de loop der tijd veranderingen ondergaan, maar werd in de jaren zestig van de vorige eeuw door de firma Schuke geheel teruggebracht naar de toestand van 1725. Het zal duidelijk zijn dat de muziek van Bach (naast de onnavolgbare improvisaties van Sietze de Vries) op dit orgel prachtig tot zijn recht kwam.
Mieke Breij (*1959) studeerde Muziekwetenschap aan de Universiteit Utrecht met als specialisme koor- en orgelmuziek. Al sinds haar studietijd is zij bestuurlijk en uitvoerend actief (geweest) als onder meer musicoloog, organist, koorzanger in de Utrechtse Domcantorij, secretaris van de Stichting Zaterdagmiddagmuziek Domkerk, Stichting Kerkconcerten Utrecht en Stichting Muziekkring ‘De Nederlandse Cantorij’. Daarnaast was Breij van 1990 tot en met 1998 hoofdredacteur van het maandblad ‘Organist en Eredienst’. Momenteel is zij hoofd van de studiezalen van Het Utrechts Archief.
© 2014 fotografie Mieke Breij
