Jaarlijks organiseert Stichting Groningen Orgelland een meerdaagse orgelreis. Dit jaar gaat de reis onder het thema ‘van Scherer tot Sauer’ naar Berlijn, Gotha en omgeving. De Utrechtse musicologe Mieke Breij is een van de deelnemers. Voor de thuisblijvers houdt zij op Orgelnieuws.nl tot en met zaterdag 27 september een reisblog bij. Vandaag: dag 5 (slot).
advertentie
Zaterdag 27 september 2014 – dag 5 – Na vier dagen met stralend weer in het oosten van Duitsland bijzondere orgels te hebben bezocht en beluisterd, brak vandaag de laatste dag aan waarop teven de terugreis naar Groningen werd ondernomen. Daarom werd dan ook ‘slechts’ één orgel bezocht; er moesten immers vele kilometers met de bus worden afgelegd.
Tussen Kassel en Paderborn ligt het stadje Borgentreich. Hier bevindt zich sinds 1803 in de parochiekerk St. Johannis Baptist een orgel dat afkomstig is uit het voormalige Augustijner klooster te Dalheim bij Lichtenau. Het historisch belang van dit orgel (waarover later meer) was in 1980 de aanleiding om in het tegenover de kerk gelegen raadhuis in te richten als het eerste orgelmuseum van Duitsland. Omdat er op de ochtend van ons bezoek nog een doopdienst in de kerk gaande was, werd dit orgelmuseum het eerst bezocht. Daar werden wij ontvangen door conservator Jörg Kraemer, tevens organist en dirigent van de parochiekerk. Een bezoek aan dit orgelmuseum is zeer aan te bevelen.
Het is geen museum waar foto’s van orgelfronten of orgeldocumenten het merendeel van de collectie vormt. Nergens anders – voor zover mij bekend – wordt de technische kant, dus de opbouw en werking van het fenomeen orgel door de eeuwen heen zo aanschouwelijk gemaakt en duidelijk uitgelegd. Aspecten die aan de orde komen, zijn: de klavieren, het verschil tussen een mechanische, pneumatische en elektrische tractuur, de windvoorziening, de verschillende ‘stemmen’: labialen, tongwerken in al hun verschijningsvormen en klankverschillen; de verschillende voetmaten, het intoneren, het stemmen, de werking van een klokkenspel, een cimbelster of een vogelkabinet, de kunst van het registreren enz. Door knoppen of toetsen te beroeren kan alles ook nog hoorbaar worden gemaakt.
Ook wordt het verschil tussen sleepladen en springladen getoond. Deze zeer oude techniek komt nog maar weinig voor. In Nederland is het Schonat-orgel in de Nieuwe kerk te Amsterdam van springladen voorzien. Op dit orgel moeten de registers bij gebruik dan ook worden ‘verankerd’.
Ook het parochieorgel van Borgentreich (foto top) heeft springladen en is daarmee het grootste orgel van Duitsland dat op deze wijze functioneert. De geschiedenis van dit barokorgel, begonnen als een éénmanualig orgel met aangehangen pedaal, gaat terug tot diep in de zeventiende eeuw, toen het nog in het klooster te Dalheim stond. Het is de eeuwen door steeds uitgebreid, onder meer in 1677 door Johann Gottfried Bader (familie van Hans Heinrich Bader uit Zutphen) en werd zelfs in 1924 van een barkermachine voorzien. Na de tweede wereldoorlog werd het orgel door Paul Ott totaal omgebouwd, waardoor er weinig van het historische wezen bewaard bleef.
Toen in de jaren negentig van de vorige eeuw werd besloten het orgel te restaureren was de grote vraag dan ook welke situatie tot uitgangspunt zou moeten dienen. De archivalia liepen niet verder terug dan tot 1836 (uit Dalheim was niets aan documenten bewaard gebleven). De Nederlandse organist en orgeldeskundige Jan Jongepier speelde een grote rol in aanpak en opzet van de restauratie. Het pijpwerk werd zo goed mogelijk hersteld en naar zijn oorspronkelijke plaats terug gezet, het front werd grotendeels vernieuwd en de balgen werden gereconstrueerd met het Bader-orgel uit Zutphen als voorbeeld.
Men heeft bewust veel tijd genomen om tot zo verantwoord mogelijke keuzen te komen. Het resultaat is een goed functionerend orgel met een ongekend bewogen geschiedenis. De restauratie was dan ook een complex project dat tussen 2005 en 2012 gewetensvol werd uitgevoerd door de firma Eule uit Bautzen. Jörg Kraemer demonstreerde de fraaie klankmogelijkheden van zijn orgel in werken van Scheidt, Böhm, Bach en Buxtehude en bezorgde ons hiermee een waardige afsluiting van de SGO-orgelreis 2014.
Mieke Breij (*1959) studeerde Muziekwetenschap aan de Universiteit Utrecht met als specialisme koor- en orgelmuziek. Al sinds haar studietijd is zij bestuurlijk en uitvoerend actief (geweest) als onder meer musicoloog, organist, koorzanger in de Utrechtse Domcantorij, secretaris van de Stichting Zaterdagmiddagmuziek Domkerk, Stichting Kerkconcerten Utrecht en Stichting Muziekkring ‘De Nederlandse Cantorij’. Daarnaast was Breij van 1990 tot en met 1998 hoofdredacteur van het maandblad ‘Organist en Eredienst’. Momenteel is zij hoofd van de studiezalen van Het Utrechts Archief.
© 2014 fotografie Mieke Breij
