BLOG Restauratie Van Hagerbeer / Schnitger-orgel Alkmaar [ 8 ]

Het wereldberoemde Van Hagerbeer/Schnitger-orgel in de Alkmaarse Grote Kerk wordt gerestaureerd. Begin 2015 zal het werk naar verwachting gereed zijn en kan het prachtige instrument zijn klanken weer laten horen. In dit blog doet Jan Zwart, bestuurslid van de Alkmaarse Stichting Vrienden van het Orgel, voor de lezers van Orgelnieuws verslag van de voortgang van de restauratie. Hij wordt bijgestaan door de organisten Pieter van Dijk (stadsorganist) en Frank van Wijk, Erik Winkel, adjunct-directeur van Flentrop Orgelbouw en Hans Steketee, bestuurslid en webmaster van Orgelfestival Holland/Alkmaar Orgelstad.

advertentie

Het orgel weer uit de steigers

Vrijdag 5 december. Ik wil nog een paar foto’s maken van enkele frontdetails. Een van de medewerkers van de Grote Kerk had me gezegd dat op 8 december de steiger wordt gedemonteerd. Tot mijn schrik zijn de steigerbouwers echter bezig en zijn ze al tot aan de onderkant van het Hoofdwerk gekomen. Graag wil ik, nu de steiger daar weg is, nog een foto maken van het hele hoofdwerk. Maar helaas, de laatste ladder is zojuist weggehaald. Balen, maar met m’n halfzieke kop laat ik het verder maar zitten. Dinsdag 9 december kom ik terug en geloof m´n ogen nauwelijks. Voor het eerst van m´n leven zie ik het complete orgelfront van grond tot plafond in het ontwerp van Jacob van Campen! De verwarming werpt een surrealistische kleurengoed over de zuilen onder het orgel. Als fotograaf niet helemaal mijn bedoeling, maar toch wel bijzonder. Kan deze opstelling niet zo blijven? ‘Ja’ zegt Ebbo Voorhout de beheerder, ‘wij willen de banken onder het orgel liever niet terugplaatsen, daarmee winnen we ruimte voor de opbouw van het podium’. Mooi! Fantastisch dat voortaan het complete front zichtbaar is. Alleen dat aanzicht al is een reisje naar Alkmaar waard.

Klein maar fijn

In de decembermaand gaat het werk aan het orgel verder, maar een groot deel van de maand ben ik ziek. Pas op 21 januari heb ik weer gelegenheid er naar toe te gaan. Bij binnenkomst hoor ik ijle fluittonen, duidelijk door mensenmond aangeblazen. Ik ga de oude krakende wenteltrap op, vervolgens de steile trap naar het Hoofdwerk, dan het Hoofdwerk in en tenslotte de ladder op naar het Bovenwerk.

In plaats van Jan Ballintijn tref ik daar intonateur Dick Koomans aan. Dick zal de intonatie van de rest van het pijpwerk afmaken. Hij is bezig met het intoneren van de Scherp. In vergelijking met het werk aan de Principaal 22’ is dat priegelwerk. Het zijn dan ook zo’n beetje de kleinste pijpen van het orgel. Maar deze kleine pijpen geven wel de schittering en glans aan het instrument! Dit werk is dan ook minstens zo belangrijk als de arbeid aan die allemachtig grote pijpen met hun zwaar en donker geluid.

De puntjes op de i

Dick blaast op de pijpjes en luistert of er oneffenheden in de klank te horen zijn. ‘Vaak hoef je er weinig aan te doen’, zegt hij, ‘maar soms moet er nog wat aan gebeuren, zoals een correctie van de aanspraak, of in een enkel geval de toonhoogte. Daarvoor moet je soms een pijpje in de werkplaats laten verlengen. Inkorten doe je door er een miniem stukje af te knippen.’ Daar heeft hij speciaal gereedschap voor. Haal je dan wat van het oude pijpwerk af? ‘Nee’ zegt Dick, ‘omdat in de jaren 80 de toonhoogte is teruggebracht van 440 naar de oorspronkelijke 415 Hz zijn de pijpen toen verlengd, waardoor het bovenste deel van de pijpen nieuw materiaal is’. Intoneren en stemmen van vulstemmen is een tijdrovende klus. Sommige registers zijn wel acht sterk, wat betekent dat ze dan acht pijpen per toon (toets) hebben, allemaal een bepaald interval hoger. Om de klank goed te kunnen horen stopt hij in de overige pijpen een koordje zodat ze stil zijn en hij alleen die ene pijp kan horen. Als die goed is trekt hij uit het volgende pijpje het koordje en luistert naar die pijp, net zolang tot hij ze allemaal heeft gehad.

iPad

De Scherp is zo’n beetje klaar. We gaan naar beneden, naar de speeltafel. Dick is niet alleen orgelbouwer maar ook vakorganist. Hij speelt hij enkele passages uit een orgelwerk. ‘Ja, het is een extra als je als orgelbouwer kunt orgelspelen. Juist door het spelen ervaar je hoe de klank is, hoe de toetsen, maar dus ook de pijpen reageren’. De Scherp klinkt prima in de totaalklank van het Bovenwerk. Wat een klankkracht heeft dat ene klavier al! Nu pakt hij een eigen bewerking van een orgelkoraal: ‘Werde munter, mein Gemüte’[1]. Nou ja ‘pakken’, hij heeft de muziek in z’n iPad staan. ‘Ja, dat is makkelijk als je op reis bent. Je hebt geen zware tas met muziekboeken nodig en kunt toch allerlei muziek spelen’. Gebruik je je iPad ook op concerten? ‘Nee’ zegt Dick ‘dan speel ik toch liever van papier, dat geeft een veiliger gevoel’.

Toch weer die grote pijpen!

Vrijdag 6 maart. Eigenlijk ben ik te lang niet langs geweest. Van Frank van Wijk had ik gehoord dat Dick een ingewikkelde klus heeft uitgevoerd. De gedekte pijpen van de Prestant 16’ (C-Fis) van het Hoofdwerk gaven problemen. Deze pijpen staan pal achter de middentoren en zijn onbereikbaar nu de meeste pijpen van het Hoofdwerk zijn teruggeplaatst. Na enig beraad is alsnog besloten om de pijpen zo optimaal mogelijk te krijgen, zowel qua toon als stemming. Het was nu of nooit. Samen met Arjen de Boer en een assistent is Dick een dag bezig geweest, eerst om de weg vrij te maken (teruggeplaatste pijpen moesten van hun plek), vervolgens de pijpvoeten te controleren en te herstellen, en vervolgens alles weer terug te plaatsen. Het resultaat mag er zijn! Dick laat het horen, en trekt langzaam meer registers open tot hij een volwaardig plenum open heeft staan. Als dan de Trompet 16’ erbij komt lijkt het wel of hij ook met pedaal speelt, terwijl hij toch alleen het Groot Manuaal bespeelt.

Het werk is bijna gedaan

Nu ik er toch ben mag ik Dick helpen met het stemmen van de Superoctaav 2 en de Waldfluit 2 in het Rugpositief. Ik sla de toetsen aan en als hij vindt dat een pijp niet zuiver is haalt hij die van zijn plaats. Dick hoort precies of de pijp te hoog of te laag klinkt. Vervolgens zet hij de pijp weer terug. ‘Niet schrikken hoor’, zegt hij, ‘wat je nu hoort klinkt nog slechter dan zo net. Dat komt doordat ik de pijp heb vastgehouden; door mijn lichaamstemperatuur raakt de pijp ontstemd. Het duurt circa tien minuten voor de pijp weer is afgekoeld’. En ja, daarna klinkt ie zuiver. Klasse!

Dick zal nu nog ongeveer een week nodig hebben om het werk af te maken. Daarna komt de eindkeuring. Wat zijn volgens jou de belangrijkste verbeteringen? vraag ik. ‘Het orgel had altijd al een enorme uitstraling en dat is nu omdat alles weer optimaal spreekt nog net iets verbeterd. Op zich waren het allemaal kleinigheden, maar zoals het spreekwoord gaat: vele kleintjes maken één grote’.

Ik ben ervan overtuigd dat we in Alkmaar een prachtig orgeljaar tegemoet gaan met het Orgelfestival Holland, de Kaasmarkt- en de Zomeravondconcerten, maar … de Victorie begint op zaterdag 11 april!

Muziek voor de koning der instrumenten

Het herstelde Van Hagerbeer/Schnitgerorgel wordt op zaterdag 11 april 2015, 16.30 uur opnieuw in gebruik genomen. Toegang gratis. Onder de titel ‘Muziek voor de koning der instrumenten’ zullen stadsorganist Pieter van Dijk en organist Frank van Wijk solo en vierhandig composities van onder andere Johann Sebastian Bach, Nicolaus Bruhns, Louis Marchand en Dietrich Buxtehude ten gehore brengen. Informatie: Alkmaar Orgelstad.

Zie ook

De vorige afleveringen van dit blog

© 2015 Fotografie Jan Zwart, tenzij anders vermeld

[1] Een compositie voor het Orgelbüchlein Project, een initiatief van de Engelse organist William Whitefield om het door J.S. Bach begonnen maar niet afgemaakte Orgelbüchlein te voltooien. Dit zal door Edition Peters in 2017 worden uitgebracht. Zie hiervoor het maartnummer 2015 van De Orgelvriend, pagina 16.