Op zaterdag 16 en zondag 24 oktober wordt het onlangs voltooide Bovenwerk van het nieuwe Verschueren-orgel in de Westerkerk te Enkhuizen gepresenteerd. Dat gebeurt met concerten door Ton Koopman en Theo Jellema. Het is de afronding van de eerste fase van de bouw van het drieklaviers orgel in de monumentale 16e-eeuwse Niehoff-kas.
advertentie
Het nieuwe orgel wordt in drie fasen gebouwd. De nu afgeronde eerste fase omvat het gehele Bovenwerk, inclusief klaviatuur, windvoorziening en een deel van de tractuur van het Hoofdwerk. Voor twee registers zijn wisselslepen aangebracht, waardoor nu ook twee pedaalregisters te gebruiken zijn. Bij voltooiing telt het orgel 35 registers.
Niehoff en Duyschot
Het orgel in de Westerkerk werd in eerste aanleg in 1549 door Hendrik Niehoff gebouwd. In 1683 werd het binnenwerk vervangen door Roelof Barentsz. Duyschot. Dit instrument werd in de achttiende en negentiende eeuw door diverse orgelmakers onderhouden en hersteld.
Steenkuyl
Pas in de tweede helft van de negentiende eeuw werden plannen ontwikkeld om het orgel te verbouwen dan wel te vernieuwen. Uiteindelijk werd het binnenwerk van het orgel in 1899 vervangen door een nieuw pneumatisch instrument van Daniël Steenkuyl.
In het kader van de restauratie en stabilisering van de orgelkast, in 2010 uitgevoerd door Flentrop Orgelbouw, werd het Steenkuyl-orgel gedemonteerd. Het instrument is vervolgens overgedragen aan het Nationaal Orgelmuseum in Elburg.
Verschueren
De afgelopen tien jaar is veel nagedacht over een nieuw te vervaardigen binnenwerk in de historische orgelkast en de criteria waaraan het instrument zou moeten voldoen. In 2018 zijn enkele orgelmakers uitgenodigd om voorstellen uit te werken voor een nieuw orgel. Als resultaat van deze ideeënprijsvraag werd in 2019 de opdracht aan Verschueren Orgelbouw te IIttervoort verstrekt.
Uitgangspunt voor het concept van het nieuwe orgel is een instrument dat inzetbaar is voor een breed repertoire waarbij recht gedaan wordt aan het historische frontpijpwerk en de esthetiek van het meubel. Er is bewust afgezien van een stijlkopie of reconstructie. Wel zijn ervaring en kennis die Verschueren heeft opgedaan bij restauraties/reconstructies en onderzoek, bepalend geweest als bron van inspiratie, dan wel als voorbeeld.
Beperkte ruimte
Ondanks de beperkte ruimte in het meubel is voor het orgel een volwaardige dispositie van 35 registers ontwikkeld, passend bij de afmetingen en de uitstraling van de orgelkast. Om het concept met drie klavieren en pedaal te kunnen realiseren is gekozen voor onder- en bovenladen voor Bovenwerk en Rugwerk. Enkele pedaalregisters worden (deels) als transmissie of wisselsleep uitgevoerd.
Tijdens de voorbereidingen voor de bouw is pijpwerk van Duyschot verworven dat in het concept van het nieuwe orgel kon worden ingepast. Om de risico’s van schade als gevolg van loodoxidatie te beperken zijn het windsysteem en de windladen van grenenhout en hemlock vervaardigd.
Theo Jellema is als orgeladviseur bij de uitvoering van de werkzaamheden betrokken.
Dispositie
Op dit moment zijn alleen die registers gerealiseerd waarvan de benaming vet gedrukt is weergegeven.
Rugwerk (I) CDE-d3
Prestant 8 – front historisch
Quintadeen 8 – deels historisch, van elders afkomstig
Octaaf 4
Roerfluit 4 – grotendeels historisch, van elders afkomstig
Octaaf 2
Sifflet 1 1/3
Mixtuur III-IV
Sesquialter II
Kromhoorn 8
Hoofdwerk (II) C-d3
Prestant 16 – front historisch
Octaaf 8 I-II – front historisch
Holpijp 8 – deels historisch, van elders afkomstig
Octaaf 4 – deels historisch, van elders afkomstig
Superoctaaf 2
Ruispijp II-IV
Mixtuur III-IV – +1 registrabel tertskoor
Scherp III
Bovenwerk (III) C-d3
Prestant 8 – front historisch
Roerfluit 8
Viola di Gamba 8
Octaaf 4
Open fluit 4
Nasard 3
Gemshoorn 2
Sifflet 1
Mixtuur IV
Cornet V
Trompet 8
Vox Humana 8
Pedaal C-d1
Subbas 16 – c-d1 transmissie van Holpijp 8’ Hoofdwerk
Octaaf 8 – d-d1 transmissie van Octaaf 4’ Hoofdwerk
Roerquint 5 1/3
Octaaf 4 – wisselsleep met Octaaf 4’ Bovenwerk
Bastrompet 16
Trompet 8 – wisselsleep met Trompet 8’ Bovenwerk
Werktuigelijke registers en speelhulpen
Koppel Pedaal – Hoofdwerk
Koppel Pedaal – Bovenwerk
Koppel Pedaal – Rugwerk
Koppel Hoofdwerk – Bovenwerk
Koppel Hoofdwerk – Rugwerk
Tremulant Bovenwerk
Nachtegaal
Samenstelling vulstemmen
Sesquialter II Rugwerk
C 1 1/3 4/5 F 2 2/3 1 3/5
Mixtuur III-IV Rugwerk
C 1 2/3 1/2 c 1 1/3 1 2/3 c1 2 1 1/3 1 c2 2 2/3 2 1 1/3 1 g2 4 2 2/3 2 1 1/3
Ruispijp II-III-IV Hoofdwerk
C 2 2/3 2 c 4 2 2/3 c1 5 1/3 4 2 2/3 c2 8 5 1/3 4 2 2/3
Mixtuur III-IV Hoofdwerk (met registrabel tertskoor, zie laatste kolom)
C 1 1/3 1 2/3 4/5 c 2 1 1/3 1 1 3/5 c1 2 2/3 2 1 1/3 1 3 1/5 c2 4 2 2/3 2 1 1/3 3 1/5
Scherp III Hoofdwerk
C 2/3 1/2 1/3 c 1 2/3 1/2 c1 1 1/3 1 2/3 c2 2 1 1/3 1 c3 2 2/3 2 1 1/3
Mixtuur IV Bovenwerk
C 1 2/3 1/2 1/3 c 1 1/3 1 2/3 1/2 g 2 1 1/3 1 2/3 c1 2 2/3 2 1 1/3 1 c2 4 2 2/3 2 1 1/3
Cornet V Bovenwerk, naar keuze vanaf c1 of cis1
c1 of cis1 4 2 2/3 2 1 3/5 1 1/3
Winddruk: 72 mm waterkolom
Toonhoogte: a1= 440 Hz bij 18 C0
Temperatuur: naar J.H. Lambert (1774)
Zie ook: westerkerkenkhuizen.nl/orgelproject/
Bron: Verschueren Orgelbouw, Ittervoort, 15 oktober 2021
