In de afgelopen periode is het Mattheus de Crane-orgel (1767) van de Hervormde Kerk te Waspik uiterlijk en innerlijk geheel gerestaureerd. Het resultaat van deze werkzaamheden wordt gepresenteerd op zaterdag 30 mei om 14.30 uur. Wim Diepenhorst zal de verschillende klankkleuren van het orgel laten horen in improvisaties, orgelmaker Hans van Rossum zal een toelichting geven op de restauratie en Peter van Dijk zal barokke en galante Nederlandse, Duitse, Franse en Italiaanse composities uitvoeren.
advertentie
Een plaquette boven de klaviatuur vermeldt: ‘Matthaeus de Crane Me Fecit en heeft my ’t eerst by den Godsdienst bespeelt 17-67’. Het snij- en beeldhouwwerk werd vervaardigd door Petrus Verhoeven (Uden). Mattheus de Crane (1725-1770) was van 1753 tot 1766 organist en beiaardier van de Barbarakerk te Culemborg. Hij moet zich als autodidact tot orgelmaker hebben ontwikkeld, waarbij het Culemborgse Verhofstadt-orgel (1719) zijn grote voorbeeld was. Het orgel in Waspik kan als het ware worden beschouwd als een ‘jongere broer’ van dat te Culemborg.
Oorlogsschade
Het Waspikse orgel werd gerestaureerd in 1783 (Nicolaas van Hirtum), in 1851/1852 (N.A. Naber) en in 1920 (A.S.J. Dekker). In de Tweede wereldoorlog raakte het orgel zodanig beschadigd dat het onbespeelbaar werd. De firma G. van Leeuwen & Zonen herstelde in 1952 de oorlogsschade. De orgelmaker D.A. Flentrop (Zaandam) voerde in 1957/1958 een algehele restauratie uit.
Het orgel bleef materieel bijzonder gaaf bewaard, zij het dat bij herstellingen in de twintigste eeuw de oorspronkelijke windvoorziening, de handklavieren, een deel van de mechanieken en één register (Sexquialter Hoofdwerk; gereconstrueerd in 1957/1958) verloren gingen. De kelen van de Trompet 8′ zijn in 1957/58 irreversibel gewijzigd.
Restauratie
In 2014/2015 is het orgel hersteld naar de toestand van 1767 door de orgelmaker J.C. van Rossum te Andel en de restauratieschilder Gerard de Jongh te Waardenburg. Adviseur was Peter van Dijk uit Utrecht, in samenwerking met Wim Diepenhorst namens de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
De zeer fraaie orgelkast heeft zijn oorspronkelijke, rijke kleurstelling herkregen. Er is een nieuwe windvoorziening aangebracht, aan de hand van sporen van de originele situatie en naar het voorbeeld van de Verhofstadt-spaanbalgen te Culemborg. De mechanieken zijn herzien conform hun oorspronkelijke aanleg en de handklavieren zijn hersteld in een meer achttiende-eeuwse maatvoering. De aan de originele frontpijpen nog ‘afleesbare’ originele stemtoonhoogte is gereconstrueerd. Aan het pijpwerk zijn latere intonatiewijzigingen voorzichtig zoveel als mogelijk ongedaan gemaakt.
Middentoonstemming
Anno 1767 was in Midden- en Zuid-Nederland de middentoonstemming nog zeer gebruikelijk en de boventoonopbouw van het Waspikse orgel toont een duidelijke terts-accentuering. Daarom is het orgel (na overleg met de plaatselijke organisten) weer in middentoonstemming gezet.
Dispositie
Hoofdwerk II – C-d3
Bourdon 16
Praestant 16 discant
Praestant 8
Holpyp 8
OCtaaf 4
Holfluyt 4
Super Octaaf 2
Woudfluit 2
Mixtuur IV
Cimbaal III
Sexquialter III discant – 1957/1958
Cornet IV discant
Trompet 8 bas/discant – kelen en tongen 2015
Positief I – C-d3
Holpyp 8
Dwarsfluyt 8 discant
Praestant 4
Fluit 4
Octaaf 2
Quint 1 1/2
Sexquialter II discant
Pedaal – C-c1 – kistpedaal, 1783?
Aangehangen
Werktuiglijk register
Manuaalkoppeling
Stemtoonhoogte: a = 415 Hz
Stemming: middentoons
Windvoorziening: drie spaanbalgen – 2015
