advertentie
Komt het oudste orgel van Nederland weer op zijn oorspronkelijke plaats te hangen? Zal het dan ook weer bespeelbaar zijn? De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft naar dit Nicolaï-orgel intensief onderzoek gedaan. De eerste resultaten zijn begin november in een boek verschenen.
De Nicolaïkerk in Utrecht wordt ook wel Klaaskerk genoemd. De patroonheilige van de kerk is namelijk Sint Nicolaas. Bijzonder is dat deze kerk een twaalfdeeeuwse, romaanse westgevel met twee torens heeft. Dat was voor een parochiekerk zeer ongebruikelijk. Nog uitzonderlijker is dat het vijftiende-eeuwse orgel uit de Nicolaïkerk bewaard is gebleven. Peter Gerritsz bouwde het in 1479. En daarmee is dit het oudste orgel van ons land. Helaas zijn momenteel het binnenwerk en de buitenkant van elkaar gescheiden. Beide bevinden zich bovendien al 123 jaar niet meer in de Nicolaïkerk.
In 1886 kreeg de Nicolaïkerk namelijk een nieuw orgel. Het oude werd overgebracht naar het toen gloednieuwe Rijksmuseum, waar het tot 1940 hing, niet bespeelbaar. Bij de ontruiming van het museum wegens de dreigende oorlog werd het orgel gedemonteerd en opgeslagen. Eigenaar de Nederlandse Staat gaf vervolgens de buitenkant, de kas, omwille van de wederopbouw in 1957 in bruikleen aan de Koorkerk in Middelburg.
Unieke bron
Vanaf die tijd werd het besef algemeen dat dit orgel een unieke bron is voor onze kennis van de alleroudste fase van de Nederlandse orgelbouw. Juist doordat het vanaf 1886 in feite geen enkele verandering meer heeft ondergaan. Om die reden begon de Rijksdienst in de jaren negentig samen met andere deskundigen een intensief onderzoek naar het instrument.
De eerste resultaten van dat onderzoek zijn eind oktober in een monografie gepubliceerd, Het oude orgel van de Nicolaïkerk te Utrecht. De monografie is mede bedoeld als ondersteuning van andere plannen met het Peter Gerritsz-orgel. Zowel het boek als die plannen zijn op 5 november in de Nicolaïkerk gepresenteerd.
Restauratie
Er speelt namelijk rond het orgel van de Nicolaïkerk nog een ander initiatief. De Stichting Peter Gerritsz-orgel ijvert er samen met de Stichting het Orgelpark voor om kas en binnenwerk te verenigen in de ruimte waarvoor het orgel ooit is gebouwd: de Utrechtse Nicolaïkerk.
De betrokkenen hebben daarmee stelling genomen in een al enkele decennia oude discussie, die draait om de vraag of het wenselijk is een uniek monument als het Peter Gerritsz-orgel te restaureren. Men zou zich immers kunnen voorstellen het voorwerp te conserveren en geen enkele ingreep in het bestaande materiaal te doen. Het instrument zou dan in een museum kunnen staan, zoals een incompleet of beschadigd schilderij. Dat doet zijn ‘verwijzende werk’ ook als het onvolledig is, en kan zelfs in die staat sterk tot de bezoeker spreken. Wat hij ziet is echt. Echter, bij een orgel doet zo’n materiële benadering het monument tekort. Zijn monumentale waarde is immers ook, of zelfs vooral, in de klank gelegen. Wanneer een orgel alleen wordt gezien als een verzameling cultuurhistorische brokstukken, die nooit meer tot klinken kan komen, betekent dit dat men het als belangrijk object conserveert en exposeert, maar als muzikaal monument verloren verklaart.
Studiekopie
Ter voorbereiding op de mogelijke restauratie heeft het Orgelpark opdracht gegeven een zogenoemde studiekopie te maken van de oudste bouwfase van dit orgel. Zo kan het oudste klankconcept weer hoorbaar gemaakt worden. Dat concept is namelijk slechts in sterk gewijzigde vorm overgeleverd in het oude orgel, aangezien het in de tussenliggende eeuwen verschillende malen is verbouwd.
Het initiatief van Stichting Peter Gerritsz-orgel is niet de eerste poging om het orgel van de Nicolaïkerk weer tot klinken brengen. Maar door het moment waarop het komt, verschilt het wezenlijk van eerdere pogingen. Sinds de jaren vijftig is er in de orgelrestauratie een lange weg afgelegd. Enerzijds heeft het vakmanschap een hoge vlucht genomen, anderzijds is de bewustheid in het omgaan met de historische substantie gemeengoed geworden. Als er een moment is om het Peter Gerritsz-orgel weer klinkend op te stellen, dan is het nu. [RUDI VAN STRATEN]
Bron: Tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed nr. 2.
Het hele tijdschrift is in .pdf-formaat te raadplegen via www.cultureelerfgoed.nl/
U wilt het boek bestellen? Klik dan hier!
© 2009 www.orgelnieuws.nl
© 2009 fotografie www.orgelfotografie.nl
