Text Example

advertentie

Orgelmuziek kun je op verschillende instrumenten spelen. Maar in Amsterdam staat een orgel dat zo uniek is, dat speciaal voor dit instrument gemaakte muziek nergens anders uitgevoerd kan worden. En wel omdat het geen twaalf, maar 31 tonen in een octaaf heeft. Zondag 17 mei wordt het na een uitgebreide restauratie en renovatie weer in gebruik genomen.

Het instrument wordt ook wel het Fokker-orgel genoemd, naar de natuurkundige Adriaan Fokker. Hij liet het in 1950 bouwen met als theoretische onderbouwing een geschrift van Christiaan Huygens (1629-1695) waarin hij schreef over de problemen die het stemmen van instrumenten meebracht. Om echte reine tertsen en kwinten te kunnen laten horen, kun je volgens Huygens het octaaf het beste in 31 tonen verdelen.

Het orgel kreeg een plaats in het Teylers Museum in Haarlem, waarvan Fokker curator was. Hij organiseerde allerlei concerten en gaf componisten opdrachten om voor het orgel te schrijven, totdat in 1960 een daarvoor opgerichte stichting, Huygens-Fokker, die taak overnam.

Dat duurde tot 1999. “Toen kon het orgel niet langer in het museum blijven”, zegt Sander Germanus, directeur van de stichting. “De reden was een nogal triviale. Het museum wilde een lift bouwen en kon dat maar op één plaats, werd gezegd. Daar waar het orgel stond.” Het instrument werd afgebroken en opgeslagen bij de oorspronkelijke bouwer, Pels & Van Leeuwen in ‘s-Hertogenbosch.

Intussen werd nagedacht over de toekomst van het instrument. “Rond 1995 overleed de weduwe van Fokker en zij liet een aanzienlijk legaat achter dat bestemd was voor de bouw van een nieuw elektronisch 31-toonsinstrument. Er werd gezocht naar een nieuwe locatie in Haarlem, maar die werd niet gevonden.”

IJsbreker

Dat het gerestaureerde orgel uiteindelijk in Amsterdam terecht kwam, heeft zijn oorsprong al in de jaren negentig. “De toenmalige directeur van de stichting kreeg contact met Jan Wolf van de IJsbreker in Amsterdam. Die bood kantoorruimte aan en wilde tevens met de stichting samen wel microtonale concerten organiseren”, zegt Germanus. Dat klonk de Stiching Huygens-Fokker als muziek in de oren. “Al sinds de jaren tachtig zette die zich ook in voor andere microtonale systemen dan het 31-toonssysteem. Er konden nu veel meer concerten worden georganiseerd, waarbij het overigens wel jammer was dat sinds 1999 het orgel daarvoor niet meer ingezet kon worden.”

In het begin van de nieuwe eeuw maakte de stichting een wat wisselvallige geschiedenis door, zegt Germanus. “Er werden nog wel concerten georganiseerd, maar het ontbreken van het orgel was toch wel een probleem.” Intussen werd gezocht naar subsidiemogelijkheden voor restauratie van het orgel en die werden uiteindelijk ook gevonden. De zaak kwam in een stroomversnelling toen Germanus – van huis uit klassiek saxofonist en het grootste deel van zijn tijd werkzaam als componist – in 2007 aantrad als nieuwe directeur. “Er kwam een nieuw beleidsplan waarbij het mogelijk bleek het Fokker-orgel op te bouwen in het Muziekcentrum aan ‘t IJ, sinds 2005 de prachtige vervanger van de IJsbreker.”

Oefenklavier

Technisch was de restauratie geen ingrijpende klus, zegt adviseur Cees van der Poel. “Het is een gewoon elektropneumatisch instrument, alleen zijn er veel meer pijpen per octaaf. Daardoor zijn de windladen veel breder dan normaal.”

Het orgel is niet alleen gerestaureerd, maar ook voorzien van nieuwe elektronische snufjes. Dat was lastiger. Van der Poel: “In Haarlem kon de organist kiezen uit slechts zeven toongeslachten. Er is nu een computerschakeling, waardoor je veel meer mogelijkheden hebt. Ook heeft het orgel een dubbele MIDI-schakeling (‘in’ en ‘uit’) gekregen. Technisch was dat een heel karwei. Er moest bijvoorbeeld geheel nieuwe software geschreven worden voor de centrale computer in de speeltafel.” Op deze manier kan het orgel niet alleen handmatig bespeeld worden, maar kun je met een computer de merkwaardigste klankcombinaties te voorschijn toveren, terwijl je ook een computer aan kunt sturen of mee laten spelen met het orgel. Omgekeerd kun je vanuit een computer het orgel bedienen. Germanus: ,,Ik heb dat enkele dagen geleden voor het eerst in een test beluisterd. Het is fascinerend. Het instrument is dan helemaal niet meer als een orgel herkenbaar.”

In 1950 leverde Bernard Pels ook een ‘stom’ oefenklavier dat een organist mee naar huis kon nemen. “We hebben dat gerestaureerd en ook gemidificeerd”, zegt Van der Poel. “Er is ook een pedaal bijgemaakt. Een organist kan nu thuis oefenen met zijn computer, hij hoort dan wat hij speelt.” Germanus wil nog een stap verder gaan. “We willen samples van het Fokker-orgel opnemen, zodat die met het oefenklavier ten gehore kunnen worden gebracht. Dat kan dan in een ‘Huygens-Fokker Ensemble’, samen met andere instrumenten, gebruikt worden voor concerten in het land.”

Het legaat van de erven-Fokker was voor een nieuw instrument bedoeld, maar Germanus heeft er geen moeite mee dat het ook gebruikt is voor renovatie van het orgel. “Door die midificering zijn de muzikale mogelijkheden zo toegenomen dat je bijna van een nieuw instrument kunt spreken.”

Indertijd had het orgel ook een gewone speeltafel waarop muziek in diverse stemmingen kon worden uitgevoerd. Zo valt door het grote aantal pijpen per octaaf een groot aantal stemmingen – bijvoorbeeld de middentoonsstemming – aardig te benaderen. “Je kunt het orgel heel goed gebruiken bij het uitvoeren van oude muziek”, zegt Germanus. “Dat gaan we bij de ingebruikname ook doen.” Daarvoor wordt die speciale speeltafel niet van stal gehaald – “restauratie was te duur”- maar wordt een keyboard op het orgel aangesloten.

Klankspeeltuin

In de plannen van de stichting wordt niet alleen gerept over concerten met het orgel, ,,ongeveer zes per jaar”, zegt Germanus. Ook wil men kinderen enthousiast maken voor het instrument. “We kunnen dat in samenwerking met de ‘klankspeeltuin’ van het Muziekgebouw aan ‘t IJ. Daarin kunnen via allerlei installaties muziekstukjes worden gemaakt en ten gehore gebracht. We bekijken of we soortgelijke installaties kunnen maken en aansluiten op het orgel, zodat kinderen erop kunnen ‘spelen’. Verder hopen we ze wat informatie te geven over microtonaliteit. Iets dat voor veel mensen nogal vreemd is, maar in de niet-westerse muziek heel gewoon. Liefhebbers van wereldmuziek zullen het zeker herkennen.” [ROEL SIKKEMA]

Hoe klinkt muziek op het Fokker-orgel? Dat is te horen op www.nd.nl/cultuur . Daar staan enkele fragmenten van werken die op het instrument zijn gespeeld.

Meer info

www.huygens-fokker.org

of natuurlijk hier …

Met toestemming overgenomen uit het Nederlands Dagblad