Op donderdag 11 mei neemt de Gereformeerde Gemeente van Berkenwoude het Van Dam-orgel in haar nieuwe kerkgebouw De Fontein in gebruik. Het tweeklaviers orgel is afkomstig uit Middelburg en is in 1904-1906 gebouwd voor de Nieuwe Kerk in Vlissingen. Bij de recente overplaatsing is het gerestaureerd en is de orgelkas gereconstrueerd.
advertentie
De groeiende gemeente van Berkenwoude nam in 2021 een nieuwe kerk van ongeveer 450 zitplaatsen in gebruik. Het Van den Heuvel-orgel uit het vorige kerkgebouw verhuisde niet mee en werd in 2022 in het Beierse Außersnzell geplaatst. Het ‘nieuwe’ Van Dam-orgel werd aangekocht van de Protestantse Gemeente Middelburg waar het laatst stond in De Morgenster.
Vlissingen
Het orgel is in 1904-1906 gebouwd door de firma L. van Dam & Zonen te Leeuwarden gebouwd voor de Nieuwe Kerk te Vlissingen. Het is een geschenk van de heer en mevrouw J.H. Blum-de Niet ‘ter gelegenheid hunner 25jarige Huwelijks Vereeniging 19 31/7 04’, zoals een plaquette op de lessenaar vermeldt. De dispositie was al volgt:
Hoofdwerk
Bourdon 16
Prestant 8
Holpijp 8
Violoncel 8
Octaaf 4
Roerfluit 4
Quintfluit 3
Octaaf 2
Mixtuur bas
Cornet III discant
Trompet 8
Bovenwerk
Prestant 8 1in sommige disposities wordt melding gemaakt van een Salicionaal 4. Binnen het oeuvre van Van Dam is het waarschijnlijker dat hier een Salicionaal 8 gedisponeerd is geweest.
Fluit dolce 8
Viola di Gambe 8
Voix Celeste 8
Salicet 4
Flûte Harmonique 4
Klarinet 8 – doorslaand
Pedaal
Subbas 16
Gedekt 8
Fagot 16
Werktuiglijke registers
Klavierkoppel
Pedaalkoppel (Hoofdwerk)
Tremulant (Bovenwerk)
Ventiel
Calcant
In de Tweede Wereldoorlog wordt het orgel van 1943-1945 opgeslagen. Daarna heeft het nog dienst gedaan tot 1953. De kerk raakt in dat jaar beschadigd bij de Watersnoodramp, waarna het gebouw in 1955 wordt gesloopt.
Johanneskerk
In 1958 wordt het orgel door Flentrop Orgelbouw te Zaandam overgeplaatst naar de nieuwgebouwde Johanneskerk in Vlissingen. Het front wordt geheel nieuw gemaakt naar ontwerp van de architect van de kerk. Alleen de ingekorte zijwanden en achterwand, deels voorzien van nieuwe invulling van het paneelwerk, blijven behouden.
Het frontpijpwerk wordt vervangen door nieuw pijpwerk. De opstelling van instrument blijft achter het front wel intact. De dispositie wordt gewijzigd waarbij op het Hoofdwerk de Violoncel 8 komt te vervallen. Op deze plek komt de Cornet III discant, die op zijn beurt wordt vervangen door een Mixtuur III discant. Op het Bovenwerk wordt de Prestant 8 opgeschoven tot Prestant 4 met aanvulling van de hoogste twaalf pijpen. Op de plaats van de Voix Celeste komt een Quint 1 1/3 vanaf c0, de Salicet 4 wordt een Octaaf 2 waarvan C – c0 nieuw.
De manuaalladen worden gemoderniseerd waarbij de eiken slepen worden vervangen door een systeem van (verende) slepen van masonite. De lederen pulpeten worden vervangen door pertinax schijfjes.
Middelburg
In 1996 verhuist het orgel naar de protestantse kerk De Morgenster in Middelburg. De overplaatsing wordt uitgevoerd door Flentrop Orgelbouw te Zaandam. Opnieuw vinden aanpassingen aan de orgelkas plaatst. Door de beperkte hoogte van de kerk worden de zij- en achterwanden verder ingekort. De technische opstelling van het orgel blijft ook nu weer gelijk. Om het bovenwerk een plaats te blijven geven wordt een uitsparing in het plafond gemaakt.
Het orgel wordt bij deze gelegenheid gerestaureerd. De dispositie van het Bovenwerk ondergaat aanpassingen Prestant 4, Octaaf 2 en Quint 1 1/3 worden een Salicet 4, Nasard 2 2/3 en Gemshoorn 2.
In 2015 besluit de Protestantse Gemeente Middelburg het kerkgebouw af te stoten, waarna het sinds januari 2017 buiten gebruik is. Het Van Dam-orgel wordt te koop aangeboden en komt in 2020 in bezit van de Gereformeerde Gemeente van Berkenwoude.
Berkenwoude
De overplaatsing en restauratie is onder leiding van Flentrop Orgelbouw te Zaandam uitgevoerd door vrijwilligers uit de gemeente .
Voor de plaatsing in Berkenwoude is het noodzakelijk een nieuwe orgelkas te maken. Deze is gereconstrueerd naar de oorspronkelijk situatie in Vlissingen. Als voorbeeld heeft de nagenoeg identieke orgelkas van het twee jaar jongere Van Dam-orgel in de Keyserkerk in Middenbeemster gediend.
Van de bekroning van de torens is afgezien. De lier boven het middenveld is wel teruggekeerd in het gerealiseerde ontwerp. Het tekenwerk en de vervaardiging van de kas is eveneens in eigen beheer uitgevoerd. De nog overgebleven originele kasdelen van zij- en achterwanden zijn hergebruikt.
Het snijwerk het snijwerk boven- en onderin de pijpvelden en de torens is uitgevoerd door houtsnijder Gert van den Dikkenberg uit Veenendaal. Het overige sierwerk is CNC-gefreesd door een vrijwilliger.
De kleurstelling van de orgelkas was bij de bouw van de kerk al bepaald door de interieurcommissie. Op het in rijtuigzwart uitgevoerde meubel zijn accenten in bladgoud aangebracht, daarbij geadviseerd door Gerard de Jongh te Waardenburg. De nog originele klaviatuurombouw heeft zijn oorspronkelijke kleurstelling behouden.
De magazijnbalg met schepbalgen is opnieuw beleerd, de kanalisatie opnieuw afgedicht en beleerd. De windmotor is gereviseerd en in een nieuw geluiddempende kast geplaatst. De windladen zijn schoongemaakt. Loodconducten van windladen naar het front zijn nieuw aangelegd, gecorrodeerde conducten vervangen.
De klavieren zijn schoongemaakt en stelmoeren vervangen. Montage en afregelen van registermechanieken, slepen en toetstractuur is door uitgevoerd door Flentrop.
Alle pijpwerk is schoongemaakt en hersteld. Van het houten pijpwerk zijn de vastzittende stoppen verkleind en opnieuw beleerd. Het vlakken van de voorslagen is door Flentrop verzorgd. Het frontpijpwerk is nieuw gemaakt door Flentrop. Dat gaf ook de mogelijkheid tot plaatsing een Prestant 8 van het Pedaal, waarvan alleen cis1 en d1 niet in het front staan. Het overige frontpijpwerk is van de Prestant 8 van het Hoofdwerk.
De dispositie is verder ongewijzigd gebleven. Wel is het pijpwerk van de Mixtuur in de discant een halve toon opgeschoven en op c1 voorzien van nieuw pijpwerk. De bekers van de Fagot 16 zijn verlengd. De intonatie is verzorgd door Frits Elshout.
Ingebruikname en open dag
De ingebruikname vindt plaats op donderdag 11 mei om 19.30 uur. Organist Adriaan Hoek zal het orgel bij die gelegenheid bespelen. Op zaterdag 13 mei is er van 10.00 tot 15.30 uur open dag. het orgel is niet alleen te bezichtigen en te beluisteren, ook gelegenheid om het orgel te bespelen. Aanmelden kan via orgelcommissie@gergemberkenwoude.nl. Bij veel aanmeldingen volgt een roosterindeling. Kerkgebouw De Fontein is gelegen aan Oosteinde 4a in Berkenwoude.
Dispositie (2023)
Hoofdwerk C-g3
Bourdon 16
Prestant 8
Holpijp 8
Octaaf 4
Roerfluit 4
Quintfluit 3
Octaaf 2
Mixtuur bas – II
Mixtuur disc. – III
Cornet 3 sterk – discant
Trompet 8
Bovenwerk C-g3
Fluit Dolce 8
Viola di Gambe 8
Salicet 4
Fl[ûte] Harm[oni]que 4
Nasard 2 2/3
Gemshoorn 2
Klarinet 8
Pedaal C-d1
Subbas 16
Prestant 8
Gedekt 8
Fagot 16
Werktuiglijke registers
Klavierkoppel – Hw+Bw, trede
Pedaalkoppel – Hw, trede
Tremulant – Bovenwerk
Windlosser
Calcant
Windvoorziening: magazijnbalg met schepbalgen, balgtrapinstallatie nog aanwezig
Winddruk: 65 mm waterkolom
Samenstelling vulstemmen
Mixtuur II-III
C 2 1 1/3 c 2 2/3 2 c1 4 2 2/3 2
Cornet III
c1 2 2/3 2 1 3/5
Bronnen
- Informatie Orgelcommissie Gereformeerde Gemeente Berkenwoude, in het bijzonder met dank aan Christiaan Huizer en Dick den Braber.
- Brief van Jan Jongepier aan Bram Beekman, 9 september 1995
- Mededeling Rinus Koole, Flentrop Orgelbouw te Zaandam, 5 mei 2023.
- J.L. van den Heuvel Orgelbouw, ‘Te koop bij Van den Heuvel-Orgelbouw: Een zeer fraai Van Dam-orgel’. Dordrecht.
- Het Orgel, 11 (1904), 4
- Website orgelsinzeeland.nl, Middelburg, (voormalige) Morgenster (geraadpleegd 2 mei 2023)
Dit artikel artikel is aangepast op 5 mei 2023 om 19.00 uur. In een eerdere versie stond een incomplete dispositie van de situatie in de Nieuwe Kerk. De koppen en lepels van de manuaaltongwerken zijn niet vervangen door Flentrop, maar nog origineel. Toegevoegd is de samenstelling van de vulstemmen en de winddruk.
