Op 23 maart 2019 wordt het Gideon Thomas Bätz-orgel (1787) van de Pieterskerk in Breukelen opnieuw in gebruik genomen. In 2018-2019 werd het instrument gerestaureerd door Van Rossum Orgelbouw te Wijk en Aalburg. Adviseur bij de restauratie was Jaap Jan Steensma.
advertentie
Het Bätz-orgel werd de kerk destijds geschonken door de Amsterdamse koopman Claude van Noortwijck (1709-1797), die in Breukelen een buitenplaats bezat. In de Boekzaal der Geleerde Waereld (ed. juni 1787) werd de ingebruikname van het orgel uitgebreid beschreven. Ook werd de oorspronkelijke dispositie erin opgenomen.
Uitbreiding
In 1807 en/of 1834 werd(en) door het huis Bätz hoogstwaarschijnlijk de stemming en toonhoogte gewijzigd. In 1867 breidde C.F.G. Witte het orgel uit met een onderpositief van dezelfde samenstelling als vergelijkbare uitbreidingen in Loenen aan de Vecht (Chr. Bätz 1787/Witte 1863) en de Lutherse Kerk te Amersfoort (J.H.H. Bätz 1766/Witte 1873). Opvallend is dat Witte de drie spaanbalgen handhaafde en zich voor wat betreft het nieuwe pijpwerk voegde naar de door hem aangetroffen toonhoogte van a1 = 423 Hz bij 18º C.
Twintigste eeuw
In 1905 verving W. van Dijk de spaanbalgen door een magazijnbalg; ook werd het orgel voorzien van een dak (voordien gaas). Het pijpwerk in het front werd in 1927 door dezelfde orgelmaker vervangen door pijpwerk van gelijke mensuur, maar vermoedelijk grotere wanddikte. Ook plaatste Van Dijk bij die gelegenheid een windmotor. De vele halveringen in bas en discant werden gecombineerd en in 1956 door J. de Koff weer ongedaan gemaakt. Bij laatstgenoemde werkzaamheden verdween alsnog het originele G.Th. Bätz-pedaal.
Restauratie 1980
Een algehele restauratie door Gebr. Van Vulpen Orgelmakers kwam gereed in 1980. Hoewel het orgel met veel respect werd behandeld, is een modern sleepafdichtingssysteem toegepast waar later lekkages aan bleken te ontstaan. Om onduidelijke redenen zijn de spaanbalgen in 1980 – ondanks advies, verkregen toestemming en subsidie – niet gereconstrueerd. Ook werd de toonhoogte van a1=435 Hz gehandhaafd. Het baldakijn achter het orgel werd gereconstrueerd naar de situatie-1787, maar het orgel werd geschilderd in een nieuwe witte kleur.
Restauratie 2018-2019
Tijdens de restauratie door Van Rossum Orgelbouw zijn de drie spaanbalgen op basis van de aanwezige sporen gereconstrueerd. Het sleepafdichtingssysteem van 1980 is vervangen door een afdichting met geweven ringen. De toonhoogte van het orgel is teruggebracht naar de situatie-1867. De winddruk is gesteld op 74 mm waterkolom, het stemmingssysteem op Vallotti.
Onderzoek naar het orgel heeft diverse nieuwe inzichten opgeleverd over de bouwwijze van Gideon Thomas Bätz. Eén van de meest in het oog springende was de toepassing van ‘ventieltjes’ ten behoeve van de aanspraak van het register Cornet. Dergelijke ventieltjes komen bij G.Th. Bätz meer voor, alsook bij zijn Dordtse tijdgenoot P.J. Geerkens.
Om verdere verzakking van de constructie te voorkomen en het orgel geheel waterpas te zetten, is op basis van advies door Constructiebureau De Prouw besloten het balkon te verstevigen met een aantal stalen liggers.
Op basis van kleurenonderzoek door Ferrie Ovink is besloten de kleurstelling van 1787 terug te brengen en het historische ensemble-1787 zodoende te completeren. Kast, balustrade en ornamentiek zijn geschilderd door restauratieschilders Wolters & Ovink, met medewerking van het Breukelse bedrijf Vervat & De Jong.
Betrokkenen
De werkzaamheden stonden onder advies van Jaap Jan Steensma en Wim Diepenhorst (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed). Namens de Protestantse Gemeente Breukelen en de Stichting Vrienden van de Pieterskerk Breukelen waren Dick Oosthoek (kerkrentmeester en voorzitter Stichting) en Kees de Jong (projectleider) de belangrijkste betrokkenen. Het project is uitgevoerd in samenspraak met de Commissie Orgelzaken van de PKN, met Jeroen de Haan als gecommitteerde. Het project werd mede mogelijk gemaakt door bijdragen vanuit verschillende particuliere fondsen. Een zeer belangrijke subsidie was de ondersteuning vanuit het Fonds Erfgoedparels van de Provincie Utrecht.
Ingebruikname
De ingebruikname van het orgel is op zaterdag 23 maart 2019 om 15.30 uur (inloop vanaf 15.00 uur). Na installatie van het balgentredersgilde zal het orgel worden gepresenteerd door middel van een combinatie van verhaal (Jaap Jan Steensma) en muziek (Wim Diepenhorst). Ook vaste organist Jan Pieter Karman zal een orgelwerk ten gehore brengen. Namens de Provincie Utrecht spreekt gedeputeerde mevrouw Mariëtte Pennarts een kort woord. Na afloop is er een afsluitende borrel. Opgave wordt op erg op prijs gesteld.
Dispositie
Hoofdwerk C-f3
Bourdon 16
Prestant 8 – discant dubbel
Holpijp 8
Quintadeen 8 bas
Octaaf 4
Fluit 4 bas/discant
Quint 3 bas/discant
Octaaf 2 bas/discant
Mixtuur IV-VI, VIII bas/discant
Cornet V discant
Sexquialter IV discant
Trompet 8 bas/discant
Onderpositief C-f3
Holfluit 8
Viola di Gamba 8 – C-H uit Holfluit
Fluit 4
Pedaal C-d1
Aangehangen
Werktuiglijke registers
Koppeling
Tremulant
Samenstelling vulstemmen
Cornet
c1: 8 – 4 – 2 2/3 – 2 – 1 3/5
Sexquialter
c1: 4 – 2 2/3 – 1 3/5 – 1 3/5
Mixtuur
C: 2/3 – 1 – 1 1/3 – 2
c0: 2/3 – 1 – 1 1/3 – 2 -2 2/3
c1: 2 – 2 – 2 2/3 – 2 2/3 – 4 – 4
c2: 2 – 2 – 2 – 2 2/3 – 2 2/3 – 2 2/3 – 4 – 4
