Het Verschueren-orgel in de Martinuskerk te Ferwerd heeft begin dit jaar groot onderhoud ondergaan. Het werk dat werd uitgevoerd door Orgelmakerij Bakker en Timmenga te Leeuwarden is onlangs afgerond.
advertentie
De werkzaamheden aan het drieklaviers instrument uit 1983 bestonden voornamelijk uit herstel van klaviatuur, speel- en registermechaniek en vervanging van gecorrodeerde conducten. Daarnaast werd het pijpwerk van het Hoofdwerk en Pedaal schoongemaakt.
Schnitger
De kerk van Ferwerd kent een bewogen orgelgeschiedenis die rond 1640 begint met de bouw van een orgel door (waarschijnlijk Antonie Verbeeck of Willem Meinderts). Dit orgel wordt in 1704 verkocht aan de kerk te Irnsum, waarna Arp Schnitger een nieuw tweeklaviers instrument bouwt van 26 stemmen.
Adema
Het Schnitger-orgel blijft vrijwel ongewijzigd tot in het derde kwart van de 19e eeuw. De staat waarin het dan verkeert doet besluiten het instrument te vervangen. De Gebroeders Adema te Leeuwarden bouwen in 1873 een nieuw orgel, maar gebruiken wel een deel van het pijpwerk en de vier spaanbalgen van Schnitger.
Wijziging, een ‘nieuw’ front en uitbreiding
Vanaf 1927 wordt het Adema-orgel aanzienlijk gewijzigd. De N.V. v/h Van Dam te Leeuwarden past de dispositie aan, waarbij de Schnitger-mixtuur sneuvelt. Ingrijpender is het werk van Kerkorgelfabriek H. Spanjaard te Amsterdam. De kas uit 1873 wordt dan vervangen door een andere Adema-kas uit 1866, afkomstig uit de voormalige Sint-Dominicuskerk te Leeuwarden. Dit front en kas lag opgeslagen in het Fries Museum te Leeuwarden. Het binnenwerk is overigens nog grotendeels aanwezig in de nieuwe, eveneens aan de H. Dominicus gewijde kerk in de Friese hoofdstad.
In Ferwerd wordt het front van het onderpositief echter gebruikt voor een Rugwerk. Het frontpijpwerk wordt nieuw gemaakt, daarbij krijgen de tussenvelden een labiumverloop dat tegengesteld is van de situatie-1866.
Opnieuw wordt de dispositie gewijzigd en uitgebreid naar 32 registers. De tractuur wordt elektro-pneumatisch met een vrijstaande speeltafel en enkele transmissies. De vier spaanbalgen van Schnitger worden vervangen door een magazijnbalg. In 1940 wordt het orgel opgeleverd.
Rugwerk
Tien jaar later wordt het orgel weer gewijzigd en uitgebreid, nu door de firma J. Reil te Heerde. Achter het Rugwerk-front wordt een derde manuaal gebouwd van acht registers op een sleeplade. De dispositie vertoont veel overeenkomsten met die van het Rugpositief van het voormalige Schnitger-orgel, zij het met twee extra registers. De dispositie van de overige werken krijgt een kleine update en uitbreiding. Hierdoor ontstaat een vrij fors instrument van 42 registers (waarvan een transmissie).
Herbouw Verschueren
Na drie decennia lijkt de houdbaarheidsdatum van het zo ontstane orgel verstreken. De Ferwerder kerkvoogden vragen Herman S.J. Zandt als adviseur een rapport uit te brengen. De Adema-kas uit 1866, de registers uit 1873, het Schnitger-pijpwerk en het concept van een drieklaviers orgel met rugwerk worden daarin als waardevol aangemerkt.
Zo ontstaat uiteindelijk een plan voor een nieuw mechanisch orgel van 34 registers met hergebruik van de waardevolle elementen. Het werk wordt opgedragen aan de firma L. Verschueren te Heythuysen. De kas wordt hersteld en voorzien van nieuw frontpijpwerk volgens het labiumverloop van 1939. Mechaniek, windladen, klaviatuur en een deel van het pijpwerk worden nieuw gemaakt.
Bij oplevering is het pijpwerk van de Clairon 4, Bazuin 16 en van het gehele Positief nog niet geplaatst. Dit wordt door Verschueren uitgevoerd in 1989 en 2001.
Groot onderhoud
Begin 2021 voert Orgelmakerij Bakker & Timmenga groot onderhoud aan het orgel uit. Daarbij zijn de klavieren gedemonteerd. Het toetsbeleg is opnieuw verlijmd, de zijdelingse speling bij het Hoofdwerk en Positief verminderd door aanbrengen van nieuw kernlaken.
Een deel van het draadwerk is vanwege oxidatie geheel vernieuwd. Dat geldt voor alle abstractdraden van het wellenbord van het Rugwerk, een deel van de draden van het Hoofdwerk-wellenbord en incidenteel voor Positief en Pedaal. Ook voor de koppel Pedaal-Positief zijn nieuwe fosforbronzen draden gemaakt. Registermechaniek die voor demontage van de klavieren verwijderd moest worden is nagekeken en teruggeplaatst.
Het merendeel van de loden conducten naar het front en de Subbas 16 bleek gecorrodeerd. De conducten zijn vervangen door orgelmetaal van 12% tin. Hiervoor werd alle pijpwerk van het Hoofdwerk en Pedaal van de lade genomen en schoongemaakt. De grootste bekers van de Bazuin waren doorgezakt en zijn hersteld. De ophanging van deze pijpen is verbeterd. De krimpschade die tijdens de werkzaamheden aan veel houten pijpen pijpen werd geconstateerd is hersteld.
De werkzaamheden zijn in februari 2021 afgerond.
Dispositie
S = Schnitger, 1704
A = Adema, 1873
V = Verschueren, 1983 e.v.
Hoofdwerk – II – C-f3
Bourdon 16 – A
Praestant 8 – A/V
Baarpijp 8 – S
Holpijp 8 – S/A
Octaaf 4 – A
Fluit 4 – A
Quint 3 – S
Octaaf 2 – S
Mixtuur IV-VI – V
Cornet V discant – A
Trompet 8 – V
Clairon 4 – V 1989
Rugwerk – I – C-f3
Roerfluit 8 – V
Flûte traverse 8 discant – A
Praestant 4 – V
Fluit 4 – A/V
Quint 3 – V
Octaaf 2 – A/V
Terts 1 3/5 – V
Mixtuur III – V
Dulciaan 8 – V
Positief – III -C-f3
pijpwerk later geplaatst (t/m 2001)
Viola 8 – A
Holpijp 8 – V
Fluit 4 – V
Viola 4 – A
Gemshoorn 2 – V
Sexquialter II – V
Basson-Hobo 8 – V
Pedaal C-f1
Subbas 16 – A
Octaaf 8 – S
Octaaf 4 – S
Fluit 2 – A
Bazuin 16 – V 1989
Trompet 8 – V
Werktuiglijke registers
Koppel Hoofdwerk – Rugwerk
Koppel Hoofdwerk – Positief
Pedaalkoppel Hoofdwerk
Pedaalkoppel Rugwerk
Pedaalkoppel Positief
Tremulant Rugwerk
Calcant
Bronnen
- Jan Jongepier – ‘Een tijd om te bouwen en een tijd om het gebouwde weer af te breken. Drieënenhalve eeuw orgelhistorie in Ferwerd’. Het Orgel, jrg 84 nr. 3 (1988)
- Encyclopedie Het Historische Orgel in Nederland 1865-1872, Nationaal Instituut voor de Orgelkunst (2004),
- Mededeling Orgelmakerij Bakker en Timmenga, Leeuwarden (2021)
