Vorige week vrijdag overleed organist Jan J. van den Berg plotseling op 90-jarige leeftijd. Tot een dag voor zijn overlijden had Gerben Mourik nog regelmatig contact hem. Mourik haalt herinneringen op aan deze Delftse rechtdoorzee musicus.
Mijn eerste kennismaking met meneer Van den Berg (tutoyeren is er nooit bij geweest) was na een orgelconcert in in Vlaardingen. Het was in 2000, als ik me niet vergis. Er werd een bundel met psalmbewerkingen van hem gepresenteerd. Toen we na afloop even kennismaakten werd ik onmiddellijk uitgenodigd op de thee in Delft.
Geen blad voor de mond
Ik kwam daar voor de eerste keer op die mooie plek aan het St. Agathaplein. In zijn orgelkamer, met het zelfgebouwde huisorgel (met daarin de bij de restauratie van de jaren 70 overbodige geworden Vox Celeste uit de Joris in Amersfoort) werd heel wat afgepraat. Maar ook gelachen, want voor een goeie mop was hij altijd in. Tijdens die bezoeken ging het verder natuurlijk vooral over muziek, waarbij Jan J. geen blad voor de mond nam.
In die tijd was ik organist van de Hervormde Kerk te Klundert, en natuurlijk kwam hij daar concerteren. Dat waren evenementen! Hoewel het Flentrop-orgel nou niet echt zijn orgeltype was (‘een orgel zonder sexquialter is een stier zonder kloten’) maakten de sfeer en goede contacten veel goed.
Na mijn overstap naar Oudewater volgden ook daar enkele concerten van hem. Ik herinner me zijn monumentale aanpak: wat een kracht in interpretatie en techniek!
Schuurman
Een hoogtepunt van onze contacten was ongetwijfeld de gezamenlijke cd-opname van de orgelwerken van zijn gewaardeerde leraar Adriaan C. Schuurman waarbij we bij elkaar registreerden en de muziekregie deden. Hoewel qua aanpak totaal verschillend, was de waardering over en weer warm en collegiaal. De grote verdienste van Jan J. ten aanzien van het in ere houden van de muziek van Schuurman kan niet snel overschat worden.
Ook ons laatste ontmoeting in Delft, één dag voor zijn overlijden, stond in het teken van de composities van zijn oud-leermeester. Hij gaf toen aan graag bij de cd-opnamen Schuurmans werken voor koor aanwezig te willen zijn.
Oeuvre
Zoals bekend heeft Van den Berg een groot oeuvre voor orgel geschreven. Regelmatig werden ook collega’s als Jaap Kroonenburg, Arjen Leistra, Wybe Kooijmans en vele anderen vereerd met een aan hen opgedragen stuk.
In zijn composities liet hij enerzijds blijken er trots op te zijn om de invloeden van Schuurman door te geven, anderzijds is het idioom typisch Van den Berg. Onbekend is dat hij ook veel koorwerken schreef, waarbij ook zijn achtergrond (vader was hervormd, moeder katholiek) doorsprak.
‘Tante Bets’
Naast het geven van orgel- en pianolessen stond zijn leven tot zijn onvrijwillige afscheid vooral in dienst van zijn organistschap van het Bätz- orgel in de Nieuwe Kerk te Delft. ‘Tante Bets’ noemde hij het instrument liefdevol. Ook bij het uitregistreren van concerten op geheel andere instrumenten was duidelijk te merken dat dát orgel voor hem nog steeds de norm was. Tijdens die concerten was naast Schuurman ook ‘hogepriester Bach’ een pijler onder zijn programma’s.
Jan J. van den Berg was iemand die nooit een blad voor zijn mond nam, en hoewel dat een goede eigenschap is, kon zijn eerlijkheid soms ook zorgen voor – onbedoelde – verwijdering. Dat in de kern van de zaak dat gewoon zijn karakter was, heeft helaas sommige relaties definitief geschaad …
Feit is echter wel dat hij buitengewoon vereerd was, als je zijn werken uitvoerde, en regelmatig was hij dan ook te vinden bij concerten van collega’s als Wybe Kooijmans, Arjen Leistra en Gerben Mourik. Ook zijn inzet om de laatste onuitgegeven orgelwerken van Schuurman uit te geven werd beloond. Vorig jaar verscheen de laatste bundel waarmee wellicht een levensproject voltooid werd.
Herinneren
We zullen ons hem herinneren als een muzikant die zonder compromissen, banaliteit en valse schijn musiceerde. Aan ons de taak om zijn muzikale erfenis levend te houden.
“Jan J.” is niet meer onder ons. Voor mij is hij de onvolprezen meester in het schrijven van canons in zijn bewerkingen. Ook de grootse aanpak van koralen waar dit paste vond ik geweldig.
Heel grappig de opmerking van Gerben Mourik over zijn registraties, waarbij “tante Bets” uitgangspunt was. Heel herkenbaar voor mij. Als hij in Maassluis speelde [daar ben ik opgegroeid] registreerde hij in mijn woorden toen “alsof hij in Delft speelt” Vooral voor de restauratie van dat orgel eind jaren ’70 was dit m.i. echt teveel van het goede in de bovenstemmen. Ik was heel aangenaam verrast door zijn spel op dat instrument bv. het Cantabile van Franck voor de EO en later op cd. Voor mij onvergetelijk is het concert dat hij gaf in de Joriskerk in Amersfoort als afsluiting van de landelijke orgeldag van De Orgelvriend in 1980. Heel goed hoorbaar was dat hij heel goed thuis was op dat orgel. De opname, die ik ervan maakte, koester ik nog steeds en zit regelmatig in de cd speler. Beginnend met psalm 150 van Schuurman en afsluitend met “Hallelujah lofgezongen” met twee verzen samenzang door een kerk vol organisten en orgelliefhebbers : kippevel !
De laatste nestor van de orgelwereld is ons nu ontvallen. Inderdaad een markante persoonlijkheid. Bij het bezoeken van orgelconcerten bij Wybe Kooijmans in Naarden kwam ik hem meestal tegen en altijd zei hij: “voor jou sta ik even op”. Vorig jaar moest hij afzeggen omdat het fysiek niet meer ging. Daarom sta ik nu voor Jan “even stil”