Text Example

advertentie

Wat een vreemde speeltafel, klavieren met witte, zwarte en ‘babyblauwe’ toetsen. En dan niet keurig naast, maar in een vreemde volgorde naast en boven elkaar. Dat zijn de twee manualen van het zogenaamde 31-toonsorgel, dat momenteel in een Bossche werkplaats wordt gerestaureerd. Binnenkort krijgt het een nieuwe plaats, in het Muziekcentrum aan ’t IJ in Amsterdam.

Eeuwenlang hebben muziektheoretici en instrumentenbouwers hun hoofd gebroken over de vraag hoe je de tonen van instrumenten het beste zou kunnen stemmen. Hoe ze ook bezig waren, er bleek geen stemmingsysteem te vinden, waarbij je alle twaalf tonen van het octaaf (zeven hele en vijf halve) zuiver ten opzichte van elkaar kunt stemmen. Elk stemmingssysteem bleek een compromis. In de ene tijd werd meer waarde gehecht aan zo zuiver mogelijke kwinten (middeleeuwen), in de andere tijd waren zuivere tertsen populair (renaissance en barok). In barokstemmingen klinkt muziek met weinig voortekens (kruizen en mollen) zuiver, terwijl bij veel mollen en kruizen de muziek soms niet om aan te horen is.

Omdat componisten steeds meer muzikale mogelijkheden wilden, kwam uiteindelijk rond 1800 de zogenaamde gelijkzwevende stemming in gebruik. Daarin klinkt geen enkele kwint of terts meer echt rein, echt zuiver, maar je kunt daarin wel gemakkelijk overspringen van de ene toonsoort in de andere.

In theorie is het wel mogelijk meer reine intervallen te krijgen. Al in 1691 presenteerde Christiaan Huygens daarvoor een oplossing: verdeel het octaaf niet in twaalf, maar in 31 tonen. Nu kun je zoiets wel op papier zetten, maar hoe laat je dat in de praktijk klinken? Immers, een orgel zou per stem – een rij pijpen op een manuaal – ongeveer 140 pijpen moeten krijgen, vergeleken met de normale 56, en als je een 31-toonspiano zou bouwen, zou ook het aantal snaren meer dan verdubbelen.

Fokker

Het heeft dan ook tot 1950 geduurd voor een bouwer het aandurfde om zo’n orgel te maken. Die bouwer was Bernard Pels en hij deed dat in opdracht van de natuurkundige dr. Adriaan Fokker (1887-1972), een neef van de bekende vliegtuigbouwer. Fokker was ook curator van het Teylers Museum in Haarlem, waar veel natuurkundige voorwerpen te zien zijn, en daar vond hij een plaats voor dit merkwaardige instrument.

In de begintijd werd elke maand een concert op dit elektropneumatische instrument gegeven. Maar na verloop raakte het wat op de achtergrond. Ook de technische staat liet steeds meer te wensen over, reden om na te denken over vervanging. Zo maakte de stichting Huygens-Fokker, sinds 1960 de eigenaar van het instrument, in 1996 bekend dat er een nieuw 31-toonsorgel zou worden gebouwd. Discussie was er toen over de locatie, want het Teylers Museum voelde niet zoveel voor een nieuw orgel. Er werd daarom in Haarlem uitgekeken naar een andere plek, maar uiteindelijk werden deze plannen niet uitgevoerd.

In 2000 werd het Pelsorgel afgebroken, omdat het Teylers Museum z’n gebouw heel anders wilde inrichten. Het orgel werd opgeslagen in afwachting op betere tijden.

Die tijden braken aan toen in het nieuwe Muziekgebouw aan ’t IJ ruimte bleek te zijn voor het orgel en wel in de BAMzaal in de nieuwe muziektempel. Daar kan het geplaatst worden boven een glazen wand. Het is de bedoeling dat het op 19 april officieel in gebruik wordt genomen.

Datakabel

Momenteel is het orgel in de werkplaats van orgelmaker Pels en Van Leeuwen in ’s-Hertogenbosch. Vooral de aansturing van het instrument wordt grondig onder handen genomen. ,,De windladen worden schoongemaakt, alle onderdelen worden nagekeken en zonodig vervangen. Daarbij worden alle relais vervangen door een MIDI-systeem en komt er een volledige nieuwe bekabeling van speeltafel naar zendstation en van ontvangststation naar de windladen’’, aldus de orgelbouwer. ,,De verbinding tussen speeltafel en orgel wordt gerealiseerd met een datakabel. Er kunnen op diverse plaatsen in de zaal connectoren worden geïnstalleerd zodat de opstelling van de speeltafel flexibel is.’’ Verder wordt al het pijpwerk goed nagekeken en op de nieuwe locatie geïntoneerd.

De stichting Huygens-Fokker heeft flinke plannen met het gerestaureerde orgel. Zo wil men workshops houden om organisten vertrouwd te maken met de merkwaardige klavieren en is er een wekelijkse activiteit gepland om kinderen tot 13 jaar kennis te laten maken met het orgel.

,,Via een voor kinderen aantrekkelijke toetsentafel, waarbij elke toets correspondeert met een computergestuurde preset, kan het orgel eenvoudig aangestuurd worden. Hierdoor ontdekken ze nieuwe klanken en experimenteren ze met de schoonheid van microtonale harmonieën’’, aldus de stichting. [ROEL SIKKEMA]

Mét toestemming overgenomen uit het Nederlands Dagblad.

Dispositie van het 31-toonsorgel

Manuaal I

Quintadena 8

Prestant 4

Manuaal II

Salicionaal 8

Roerfluit 4

Pedaal

Subbas 16

Gedekt 8

Koppelingen

Manuaal I + Manuaal II

Pedaal + Manuaal I

Pedaal + Manuaal II

Meer info