Op woensdag 7 juli 2021 is het orgel van de Protestantse Gemeente De Achthoek in Scherpenzeel (Gld) opnieuw in gebruik genomen. Het orgel is eerder dit jaar door Hendriksen & Reitsma uitgebreid met een tweede manuaal. Orgelmakerij Noorlander bracht drie digitale pedaalstemmen aan.
advertentie
Het orgel van De Achthoek wordt in 1929 door H.W. Flentrop te Zaandam gebouwd voor de Gereformeerde Kerk in Scherpenzeel. Het vervangt een kabinetorgel van Ahlert Gerhard Axsen uit 1797, waarop sinds de bouw van de kerk in 1888 de gemeentezang is begeleid. Het kabinetorgel wordt verkocht aan het Gemeentemuseum (thans Kunstmuseum) in Den Haag.
Bij de bouw van het orgel maakt Flentrop gebruik van drie registers en een windlade van Ypma. Dit materiaal zou uit 1842 dateren en is vermoedelijk afkomstig uit een hervormde kerk. Het instrument krijgt mechanische tractuur en wordt opgesteld boven de kansel.
Dispositie
Manuaal C-f1
Prestant 8
Gamba 8 – Ypma
Bourdon 8 – Ypma
Celeste 8
Octaaf 4
Gedekte Fluit 4 – Ypma
Dolce 8
Octaaf 2
Mixtuur II-III
Trompet 8
Pedaal C-c1
Aangehangen
Werktuiglijk register
Tremulant
Naar een nieuw kerkgebouw
In de jaren vijftig worden plannen gemaakt voor de bouw van een nieuwe kerk, een achthoekig gebouw met 350 zitplaatsen. In 1959 wordt het kerkgebouw gebruik genomen.
De firma Flentrop plaatst het orgel, na inmiddels noodzakelijk geworden groot onderhoud, over naar de nieuwe kerk ‘De Achtkanter’. Daarbij wordt het van een nieuwe kas en front voorzien, ontworpen door de architect van de kerk, Hindrik Eldering. De dispositie wordt op twee punten gewijzigd: de Trompet 8’ wordt vervangen door een doorlopende Sesquialter II; de Dolce 8’ maakt plaats voor een Quint 3’.
Renovatie
Begin jaren 80 dient zich opnieuw herstel aan. Daarnaast wordt overwogen het orgel te voorzien van een vrij pedaal en een tweede klavier. Ook de optie nieuwbouw passeert de revue. Uiteindelijk blijft de eenklaviers situatie gehandhaafd, maar wel met ingrijpende renovatie en een pedaaluitbreiding.
De firma Hendriksen & Reitsma te Nunspeet krijgt de opdracht. Van het pijpwerk blijven alleen de drie Ypma-registers over, al het overige pijpwerk wordt vernieuwd. Het pedaal blijft permanent aangehangen aan het manuaal maar krijgt wel in registreerbare Bourdon 16 op een mechanische sleeplade, vrij opgesteld tegen de kerkmuur achter de orgelkas. Op 25 september 1982 wordt het gerenoveerde orgel in gebruik genomen .
Dispositie vanaf 1982
Manuaal C-f1
Prestant 8
Bourdon 8 – Ypma
Gamba 8 – Ypma; C-H uit Bourdon 8
Octaaf 4
Gedekte Fluit 4 – Ypma
Quint 3
Octaaf 2
Mixtuur III-IV
Cornet III discant
Trompet 8 bas/discant
Pedaal C-c1 – aangehangen aan Manuaal
Bourdon 16
Werktuiglijk register
Tremulant
Aan het begin van de 21e eeuw wordt opnieuw door Hendriksen & Reitsma aan het orgel gewerkt. In 2006 zijn het de gecorrodeerde loden conducten van de opgebankte Cornet die worden vervangen. Een jaar later wordt het (Ypma-)klavier van nieuw toetsbeleg voorzien.
Tweede klavier
In 2005 stelt de protestantse gemeente een orgelfonds in om op termijn invulling te geven aan de eerder geuitte wens van een tweede klavier. Na een quickscan in 2010, uitgevoerd namens de Commissie Orgelzaken van de Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer van de PKN, vragen de Scherpenzelers bij enkele orgelmakers een offerte voor de gewenste uitbreiding. De kosten (de opgevraagde offertes alle boven een ton) doen de plannen in de ijskast belanden.
Op initiatief van organist Martin de Jong wordt begin 2019 toch gezocht naar mogelijkheden om tot een uitbreiding te komen. Na gesprekken met Hendriksen & Reitsma Orgelbouw, die het orgel in onderhoud heeft, wordt uit meerdere opties gekozen voor uitbreiding met gebruikte materialen. De orgelmaker stelt daarbij als voorwaarde dat deze van goede kwaliteit dienen te zijn.
De zoektocht naar gebruikt materiaal wordt in eigen beheer gedaan. Zo worden vier registers aangeschaft bij amateurorgelbouwer Verkerk te Woudenberg en wordt in Duitsland mechanische klaviatuur van Walcker (Evangelische Kirche, Loffenau, 1965) aangekocht.
Uitbreiding 2021
In maart 2020 krijgt de firma Hendriksen & Reitsma de opdracht groot onderhoud uit te voeren en het orgel uit te breiden met gebruik van het aangekochte tweedehands pijpwerk en de Walcker-klaviatuur. Een uitbreiding van het pedaal met onder andere een zestienvoets tongwerk blijkt binnen het budget niet met pijpwerk te realiseren. Er wordt gekozen voor drie digitale pedaalstemmen volgens Hauptwerk-technologie. De opdracht daarvoor wordt in januari 2021 verstrekt aan Orgelmakerij Noorlander te Barneveld.
In februari starten de werkzaamheden van Hendriksen & Reitsma:
- Bouw nieuwe windlade Bovenwerk, haaks op het front aan de klaviatuurzijde geplaatst, aflopend naar het front.
- Groot onderhoud.
- Fluit 4’ verplaatst naar het Bovenwerk.
- Nieuwe Spitsfluit 4′ op het Hoofdwerk.
- Plaatsing van drie van de vier registers uit voorraad van Verkerk; de Nasard 3′ wordt vervangen door nieuw pijpwerk uit voorraad van Hendriksen & Reitsma.
- Plaatsing nieuwe Dulciaan 8’ op het Bovenwerk.
- Inbouw en aansluiting nieuwe klaviatuur; nieuwe registertrekkers met porseleinen registerschildjes.
- Nieuwe mechaniek Bovenwerk; aanpassen mechaniek ten behoeve van de nieuwe klaviatuur.
In eigen beheer is uitgevoerd:
- Meubelmakerswerk rondom de klaviatuur, inclusief lessenaar.
- Inkorten van het (radiaal concaaf) pedaalklavier van C-g1 naar de bestaande omvang tot c1.
- Aanbrengen extra paneeldeuren in de orgelkas.
- Aanbrengen nieuwe loopplank achter het front.
- Schilderwerk.
De firma Noorlander te Barneveld installeert de elektronica voor de pedaaluitbreiding met Hauptwerk-techniek. Twee speakers worden daarvoor achter het orgel aan de kerkmuur bevestigd. De bediening van de digitale registers werkt via klassieke registertrekkers in de klaviatuur.
Ingebruikname
Op woensdag 7 juli 2021 is het orgel in gebruik genomen. Orgelbouwer Geurt de With van Hendriksen & Reitsma heeft het orgel overgedragen aan de kerkrentmeesters. Het orgel is bij die gelegenheid bespeeld door de organisten van De Achthoek: Martin de Jong, Ytsen Wielstra en Piet de Vries.
Dispositie
Hoofdwerk C-f3
Prestant 8 – 1982
Bourdon 8 – Ypma, 1842
Gamba 8 – Ypma, 1842; C-H uit Bourdon 8
Spitsfluit 4 – 2021
Octaaf 4 – 1982
Quint 3 – 1982
Octaaf 2 – 1982
Cornet III discant – 1982
Mixtuur III-IV – 1982
Trompet 8 bas/discant – 1982
Bovenwerk C-f3
Roerfluit 8 – 2021, uit voorraad Verkerk, herkomst onbekend
Fluit 4 – Ypma, 1842; verplaatst van Hoofdwerk
Nasard 3 – 2021, nieuw pijpwerk uit voorraad Hendriksen & Reitsma
Gemshoorn 2 – 2021, uit voorraad Verkerk, herkomst onbekend
Terts 1 3/5 – vanaf c; uit voorraad Verkerk, herkomst onbekend
Dulciaan 8 – 2021
Pedaal C-c1
Bourdon 16 – 1982; hout, op eigen lade, vrij opgesteld achter de orgelkas
Gedekt 8 – 2021, digitaal
Koraalbas 4 – 2021, digitaal
Fagot 16 – 2021, digitaal
Werktuiglijke registers
Koppeling Hoofdwerk – Bovenwerk – voettrede
Koppeling Pedaal – Hoofdwerk – voettrede
Koppeling Pedaal – Bovenwerk – voettrede
Tremulant – pneumatisch, hele werk
Bron: Hazeleger, Henk (2021). Het orgel van Protestantse Gemeente De Achthoek Scherpenzeel, orgelhistorie van 1888-2021. (programmaboek bij de ingebruikname op 7 juli 2021)
© fotografie ORGELNIEUWS
