Orgel Julianakerk Veenendaal na uitgebreide renovatie weer in gebruik genomen

Het orgel in de Julianakerk te Veenendaal is zondag 22 januari na een omvangrijke renovatie weer in gebruik genomen. Het instrument was in de afgelopen veertig jaar vele malen gewijzigd en vergroot. In het afgelopen jaar is door de firma J. de Wit & Zn. te Nieuw-Vennep geheel geherstructureerd, gerestaureerd en voorzien van nieuwe tractuur.

De Julianakerk is in 1927 gebouwd als tweede kerkgebouw van de Hervormde Gemeente Veenendaal. Karakteristiek voor de protestantse kerkbouw van die tijd is de zo’n duizend zitplaatsen tellende kerk gebouwd op de vorm van een Grieks kruis, met galerijen aan drie zijden, centraal gericht op de kansel met daarboven een orgelnis. 

Sauer

De firma R. van den Burg te Amersfoort bemiddelt in 1927 in de plaatsing van een tweeklaviers pneumatisch orgel van Wilhelm Sauer uit Frankfurt a/d Oder. Het instrument krijgt 28 registers en wordt geplaatst achter een deels sprekend pijpenfront. Aan de rechterzijde achter het front is een kamer ingericht waarin de speeltafel staat opgesteld. In het najaar van 1928 wordt het orgel geplaatst. Het krijgt de volgende dispositie:

In 1952 wordt het orgel door de firma N.A. van Dam te Utrecht hersteld van oorlogsschade. Daarbij wordt Manuaal I uitgebreid met een Cornet V.

Uitbreiding

Begin jaren 80 wordt het orgel – dat dan al niet meer probleemloos functioneert – door de toenmalige organist van de kerk Gert van de Hoef in eigen beheer fors gewijzigd en uitgebreid. Zo krijgt het orgel een derde manuaal (Positief) en een grotere pedaalbezetting. Van Sauer blijft niet meer dan balgen, windladen en een zeer klein deel van het pijpwerk bewaard. 

Van de Hoef realiseert de ombouw met gebruikt materiaal van zeer diverse herkomst. Zo is pijpwerk onder meer afkomstig uit het voormalige orgel van de Bachzaal te Amsterdam en het Steinmeyer-orgel in Prinsessekerk in Amsterdam (Vox Humana, Positief). De tractuur wordt elektro-pneumatisch.

De drieklaviers, op Angelsaksische leest geschoeide speeltafel is afkomstig van het E. Verschueren-orgel (1954) in de Minderbroederskerk te Sint-Truiden (B). Bij afronding van de werkzaamheden in 1982 telt de dispositie 50 registers.

Groter, grootst, minder groot

In de daaropvolgende jaren blijft Van de Hoef aan het orgel werken, waarbij de dispositie vrijwel jaarlijks wijzigt. Registers worden (deels) aangepast, vervangen of bijgeplaatst. Daarvoor put hij vooral uit de handelsvoorraad pijpwerk van door hem opgekochte orgels. Vaak is dat pijpwerk uit de jaren 40, 50 en 60 van bouwers als Verschueren, Pels, Van Leeuwen en Verweys. 

Substantiële wijzigingen vinden plaats in 1991. Een groot aantal registers, waaronder het hogere prestantenkoor van het Hoofdwerk, wordt dan vervangen. Ook wordt de dispositie verder uitgebreid met onder meer een Bombarde 32’ (halve bekerlengte, nieuwe koppen en stevels voor het groot octaaf, rest gebruikt pijpwerk). Tijdens de restauratie van het kerkinterieur in 1992 wordt de dispositie van het Zwelwerk gewijzigd en uitgebreid. Het orgel heeft dan 60 registers. 

In de periode tot 2009 volgen nog meer uitbreidingen (onder andere met een staafklokkenspel) en vervanging van pijpwerk. Wat dispositie betreft bereikt het orgel dan met 62 registers zijn hoogtepunt.

In 2009 zijn herstelwerkzaamheden noodzakelijk, waaronder een revisie van de tractuur. De orgelkamer is inmiddels dusdanig volgebouwd dat de bereikbaarheid voor stemmen en onderhoud daaronder te lijden heeft. Het aantal registers wordt daarom teruggebracht tot 55.

Overdragen

In de tien jaar daarna blijft Gert van de Hoef het orgel met hulp van collega’s en vrijwilligers onderhouden. Kort voor zijn (plotselinge) overlijden in 2019 geeft hij te kennen de zorg voor het instrument aan zijn jongere collega’s te willen overdragen.

In het orgel treden steeds vaker storingen en lekkages op die waar mogelijk door de organisten zelf worden verholpen. Duidelijk wordt dat de toestand van het orgel weinig toekomstbestendig is. Een quickscan door de Commissie Orgelzaken van de Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer in de PKN bevestigt dat.

Renovatie

De orgelcommissie van de Julianakerk besluit te komen tot een plan dat voorziet in een volledige renovatie en herstructurering op basis van het bruikbare materiaal in het orgel. Voor de bereikbaarheid in het orgel is het noodzakelijk het orgel in omvang verder terug te brengen. Onder advies van Bert Elbertsen stellen de organisten een dispositie op die uiteindelijk 48 registers zal tellen.

Uit drie offertes wordt gekozen voor uitvoering van de werkzaamheden de firma S. de Wit & Zn. te Nieuw-Vennep.

Werkzaamheden 2021-2023

In juni 2021 is gestart met de werkzaamheden. Daarbij kreeg De Wit hulp van met name de organisten Matthijs Verhoeks en Kees van Vreeswijk en een team vrijwilligers. Het orgel werd geheel gedemonteerd.

De hergebruikte windladen (waaronder de drie Sauer-laden) zijn geheel gereviseerd, pakkingen en membranen vervangen, kegels schoongemaakt. De lade-indeling is opnieuw bepaald, waar nodig zijn nieuw roosters gemaakt en is pijpwerk opnieuw opgepast.

De balgen zijn gerestaureerd, de windkanalisatie herzien en voor een deel vernieuwd. De nog originele windmotor uit 1928 is vervangen door een nieuwe motor in een eveneens nieuwe motorkist buiten de orgelkamer.

De orgelkamer is door vrijwilligers hersteld, deels van nieuwe wanden en zetluiken voorzien en aan de buitenzijde geïsoleerd. De binnenzijde is in een donkergrijze tint gespoten. De inrichting van de orgelkamer is herzien. Een groot aantal bijladen is verwijderd en er zijn nieuwe looppaden zijn gemaakt.

De pedaallade is 180 graden gedraaid, de Hoofdwerk- en Zwelwerkladen zijn op hun plaats gebleven. Ook twee laden van het Positief bevinden zich op vrijwel dezelfde plek. De Subbas is op unitladen geplaats, waaruit ook de Quintbas 10 2/3 en Gedekt 8 zijn afgeleid. De Bombarde 32 keerde niet terug, daarvoor is een nieuwe bestemming gevonden in het door De Wit vanuit Heiloo overgeplaatste Pels-orgel in Nieuw-Dijk bij Didam.

De tractuur is geheel opnieuw aangelegd. Het speeltafelmeubel is door Van Vreeswijk en Verhoeks aangepast en door De Wit voorzien van een nieuw digitaal interieur, registerknoppen in terrassen en een setzersysteem.

Tijdens de renovatie werd gebruik gemaakt van elektronisch orgel dat stond opgesteld in de kerkzaal. Positieve ervaringen op die plaats hebben er nog in de loop van de werkzaamheden toe geleid dat de speeltafel niet meer terugkeerde naar de orgelkamer. Het meubel heeft nu een vaste plaats gekregen in een van de luifelbanken naast de kansel. 

Het hergebruikte pijpwerk is hersteld, opgepast en waar nodig geherintoneerd. De Salicionaal 8 van het Hoofdwerk en de Bourdon 8 van het Zwelwerk zijn uit voorraad van de orgelmaker geleverd.

Ingebruikname

Op zondag 22 januari 2023 is het orgel in de ochtenddienst opnieuw in gebruik genomen. Het orgel werd daarbij bespeeld door de vier organisten van de Julianakerk: Wim Leeuwenkamp, Roel Jongeneel, Matthijs Verhoeks en Kees van Vreeswijk. Op zaterdag 4 februari zullen zij samen met Bert Elbertsen het orgel presenteren in een concert met werk van onder anderen Bédard, Barras, Van Eersel, Hagen, Bach, Franck, Archer, Mulder en De la Tombelle. Het concert begint om 19.30 uur. De toegang is gratis. 

Dispositie (2023)

Bronnen:

• Bert Wisgerhof, ‘Die Sauer-Orgel in der ”Julianakerk” zu Veenendaal’, In: Alfred Reichling (red.), Acta Organologica Band 29, p. 193-197. Kassel: Verlag Merseburger 2006
• Archief Wilfred Folmer, Scherpenzeel
• Informatie verstrekt door Matthijs Verhoeks en Kees van Vreeswijk (met dank voor de gastvrije ontvangst in de week voorafgaand aan de ingebruikname)
• Website S. de Wit & Zn. sdewit.nl (geraadpleegd 19 januari 2023)