Op zondag 28 september werd het orgel van de Mennonitenkirche in Leer in Oost-Friesland opnieuw in gebruik genomen. Het instrument uit het midden van de negentiende eeuw werd gerestaureerd en gereconstrueerd door Orgelmakerij Van der Putten te Finsterwolde.
advertentie
De Mennonitenkirche (doopsgezinde kerk) in Leer, niet ver over de Duitse grens, is een eenvoudige classicistische zaalkerk uit 1825. In dat gebouw plaatste de lokale orgelmaker Wilhelm Eilert Schmid een jaar later een nieuw éénklaviers orgel met 10 registers. Na diverse plannen in 1860 voor herstel en eventueel uitbreiding, sloot men in juli van datzelfde jaar een contract met orgelmaker Brond de Grave Winter uit Emden (maar geboren in Leer als telg uit een geslacht van goudsmeden) voor de bouw van een nieuw orgel.
Buitenbeentje
De Grave Winter (Leer, 1824 – Emden, 1892) was in zoverre en buitenbeentje dat hij het orgelmakersvak niet in eigen regio leerde, maar van ongeveer 1845 tot 1849 in Saksen. Op grond van karakteristieke elementen in zijn bouwwijze heeft hij vermoedelijk gewerkt bij Urban Kreutzbach in Borna. Vanaf 1849 was hij actief in Ostfriesland. Van zijn orgels zijn, behalve dat in Leer, alleen nog de niet of nauwelijks meer bespeelbare instrumenten over in Mitling Mark (1859-1860) en Mittegroßefehn (1859).
Nagenoeg nieuw
Het orgel in Leer – Manuaal met 8 stemmen, Pedaal met twee registers – zou in totaal 894 Reichstaler moeten kosten en was nagenoeg geheel nieuw, alleen het frontdeel in de balustrade is waarschijnlijk overgenomen van het vorige orgel. Over de verdere onderhoudsgeschiedenis is weinig bekend.
Wijzigingen
Duidelijk is, dat de frontpijpen vanwege de Eerste Wereldoorlog waren vervangen door zinken exemplaren, terwijl in de dispositie de Oboe 8’ (volgens het bewaard gebleven bestek ‘ein ganz neues Rohrwerk, welches noch selten ist’) was vervangen door een moderner equivalent. De Doppelflöte 8’ was vervangen door een Gambe 8’ die naderhand nog was gewijzigd in een Quintadena 8’.
Restauratie en reconstructie
Algehele slijtage en een ingezet verval maakten grondig herstel noodzakelijk. Mede dankzij stimulansen van Eeuwe Zijlstra, organist van de Doopsgezinde Kerk te Groningen, kon dit worden gerealiseerd. De restauratie annex gedeeltelijke reconstructie werd in 2013 en 2014 uitgevoerd door Orgelmakerij Van der Putten te Finsterwolde met LKMD Winfried Dahlke uit Leer als ‘Sachverst?ndiger’. Hij bespeelde het instrument ook tijdens de feestelijke ingebruikneming op zondag 28 september 2014.
Het instrument werd grondig gerestaureerd, waarbij naast adviezen van Thomas Wolf van Vogtländer Orgelbau te Limbach de eerder genoemde andere orgels als eventueel ijkpunt of referentie dienden. Alleen voor de Oboe 8’ werd bij gebrek aan een goed voorbeeld een gelijknamig tongwerk in Ladegast-mensuren vervaardigd (Ladegast werkte omstreeks 1840 ook drie jaar bij Kreutzbach) door pijpmaker Henry Güntzel (Rosenbach, Saksen).
Stimulansen
Met de reconstructie van dit instrument is een nieuw element toegevoegd aan het toch al boeiende Ostfriese orgellandschap en geeft het een verrassende kijk op de manier waarop Brond de Grave Winter orgels bouwde. Hopelijk leidt het resultaat van dit herstel tot stimulansen om ook de instrumenten in Mitling Mark en Mittegroßefehn weer passend ‘aan de praat’ te krijgen.
Dispositie
Manual C-f3
Principal 8 – binnenpijpwerk origineel; frontpijpwerk tin, gereconstrueerd
Gedackt 8 – origineel; C-H hout, rest metaal
Doppelflöte 8 – hout, gereconstrueerd naar voorbeeld Mitling Mark
Octave 4 – origineel, metaal
Flöte 4 – origineel; C –f2 hout, open; vanaf fis2 metaal, conisch
Quint 3 – origineel; metaal, conisch
Flautino 2 – origineel; metaal, conisch
Oboe 8 – bas/discant; gereconstrueerd, doorslaand
Pedal C-c1
Subbaß 16 – origineel; hout, gedekt
Violon-Cello 8 – origineel; hout, open
Winddruk: 63 mm
Toonhoogte: 442 Hz (bij 18º)
Temperatuur: evenredig zwevend
Informatie
• Ingrid Noack-Kirschner, Bericht über die Restaurierung der Brond de Grave Winter Orgel in der Mennonitenkirche in Leer/Ostfriesland, Finsterwolde 2014; zeer gedetailleerde en rijk geillustreerde uitgave van Orgelmakerij van der Putten (Finsterwolde, www.orgelmakerij.nl), bij hen beperkt verkrijgbaar voor € 15.
• Mondelinge mededelingen van de orgelmakers Ingrid Noack en Winold van der Putten.
