Orgel op YouTube: de keuze van … [8]

YouTube biedt een wonderwereld van mooie en leuke orgelfilmpjes uit binnen- en buitenland. Voor de samenstelling van de veelbekeken videokolom roept de videoredactie deze zomer hulptroepen in. Onze achtste gastredacteur van dit seizoen is …

Arjen van Kralingen | Theoloog, ORGELNIEUWS-recensent

Nee, ik ben niet niet eens zo’n youtuber. Dan eerder nog een grammofoonplaat! 1975, Canto de Vangelo, 2^e Middellandstraat 30, Rotterdam 3, houten bakken vol met grammofoonplaten … die heerlijke hoezen … de onbetaalbare en dus onbereikbare boxen. Het trapje naar boven: élevation! Max Regers Choralphantasien gespeeld door Wilhelm Krumbach op Walcker- en Sauer-orgels in Leipzig en Wiesbaden. Albert de Klerk in de St. Salvator te Brugge met Franck. Een bezoek aan Canto di Vangelo na een heerlijk Bachconcert door Arie J. Keijzer op het grote Flentrop-orgel in De Doelen.

Bach in de Lutherse 

De platen van Marie-Claire Alain waren destijds de standaard. Mijn eerste grammofoonplaat was van  Marie op het Marcussen-orgel (1956) van de Holmenskirke te Kopenhagen met de grote e-moll van Bach, BWV 548; een wonderlijk, intrigerend en weerbarstig werk; verslavend, hypnotiserend. Maar ook Bachs Passacaglia BWV 582 met, in de bescheiden registratie, dat intiem-mystieke begin dat als een bloemknop al de belofte inhield van de openspringende kelk van de grootse climax. Hier een uitvoering van een groot Bachvertolker – zoals we er in Nederland trouwens vele hebben! – op een orgel dat bijzonder geschikt blijkt om Bach op te spelen. Dit moois is ook te zien op de onvolprezen site All of Bach. Een site die wereldwijd bekeken en bewonderd wordt. Het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk zou toch de gehele financiering voor haar rekening moeten nemen. De site is een digitaal monument voor Bach van ongekende statuur. 

Sweelinck van statuur

Albert de Klerk noemde ik al. Hij was een meester in miniaturen, hoewel hij ook ooit Liszts Phantasie und Fuge über den Choral Ad nos, ad salutarem undam prachtig opnam in de oude Bavo. De Klerk maakte een voortreffelijk plaatje op het transeptorgel (Marcussen, 1959) van de Rotterdamse Laurens, een historisch monument van grote artistieke waarde. Hij speelde daar wonderschoon werkjes van Sweelinck, Gibbons, Walther, Scarlatti e.a. Voor mij is Sweelinck een Hollandse wereldcomponist. Sweelincks muziek is verstild en verstillend als de schilderijen van Pieter Saenredam. 

Hier een prachtige opname op een geheel ander transeptorgel – dat van de Oude Kerk te Amsterdam; Ahrend & Brunzema, 1965. Dit juweeltje heeft later een middentoonstemming gekregen en dat heeft nog extra glans gegeven. En Matthias Havinga is ook weer zo’n voortreffelijk speler, die vaak uit zijn hoofd speelt. In ons land wordt ex tempore spelen niet zo op waarde geschat, maar in mijn optiek is het wel degelijk van waarde: je kunt je immers helemaal op de muziek concentreren. 

Maître angélique

We dwalen verder door de tijd. Op naar César Auguste Franck. Zijn werken hebben op een heel andere wijze dan Bachs muziek ook iets heel intrigerends; je wordt al luisterend opgenomen in een mystieke wereld. Nieuwjaarsdag in de Rotterdamse Laurens. Lemckert met Kerstmuziek, eigen werk en … Choral II van Franck. Alleen al dat betoverende begin! En dan de bijzondere vondst van de maître angélique om dit werk na zulke indrukwekkende heroïsche passages toch zó verstild af te sluiten. In de Laurens kwam er bij zo’n céleste passage onafwendbaar een hels denderende trein voorbij, die je toen verwenste, maar nu soms mist!

Thuis draaiden we die zwarte platen van Omega (ook MONO afspeelbaar) met een Griekse tempel en een hele kudde Peugeots 403 op de voorzijde. Jeanne Demessieux, met een eigenzinnige maar zeer overtuigende en nimmer overtroffen Franck. Jeanne Demessieux, die wel 2.500 werken in haar repertoire had en hooggehakt met een klein handtasje – waar natuurlijk partituren niet eens in pasten – naar Amerika vloog om aldaar een intensieve concertreis te maken. 

Hier een opname op een orgel dat het helemaal mogelijk maakt om met veel voldoening Franck in ons drassige landje te beluisteren: de Maarschalkerweerd (1893) van de Maria van Jessekerk te Delft. En zeker met zo’n kunstenares als Petra Veenswijk. 

Messiaen op de rode reus van Rotterdam

Onontkoombaar moeten we naar het werk van de grootste orgelcomponist van de twintigste eeuw: Olivier Messiaen. Hayo Boerema heeft inmiddels al zijn vierde Messiaen-plaat gemaakt op het grote Marcussen-orgel (1973) van de Rotterdamse Laurens. Vóór hem hebben ook anderen Messiaen op moderne orgels opgenomen, soms met instemming van de meester zelf, zoals Almut Rößler (Koch Schwann) en Louis Thiry (Calliope).

In mijn jonge jaren koesterde ik twee Messiaen-grammofoonplaten: één van Jean-Claude Raynaud op het Cavaillé-Coll-orgel van de St. Sernin te Toulouse en één van Louis Thiry op het nieuwe Metzler-orgel in de St. Pierre van Genève. Toen al vond ik het verbazingwekkend dat Messiaen het zó goed deed op een modern instrument.

Dat geldt nog veel sterker voor de kleurrijke Rotterdamse reus. Wat een instrument, onder handen van Hayo, die zijn orgel van 1’ tot 32’ doorgrondt! Het is ronduit een verheven belevenis om de werken van Messiaen te horen op dit monumentale instrument. De verfijnde klankkwaliteit, de majestueuze kracht, het weidse kleurenpalet, de intimiteit van het Bovenwerk en de koele gereserveerdheid die deze rode schoonheid ook heeft; alles werkt mee om de exotische pracht van Messiaens oeuvre tot klinken te brengen – vooral ook wanneer een opnametechnicus als Aad van der Waal de uitgestrooide klanken vangt. 

Good Old England

Intussen zijn we nog steeds niet buiten onze landsgrenzen geweest. So high time! Op naar Good Old England. Dr Francis Jackson CBE, geboren in 1917. Van 1946 tot 1982 was hij organist van York Minster. Hij volgde de bijzonder karakteristieke gentleman Sir Edward Bairstow op, over wie hij een biografie schreef. Ook van Bairstow zijn nog opnamen te verkrijgen op het liefhebberslabel Amphion Records. Bairstow speelt daar een overrompelende Prelude & Fugue in b minor van Bach en hij zet een werkelijk klaterende vertolking van zijn eigen prachtige Prelude in C neer (BBC, 30 november 1945!). En ook al indrukwekkend is de Spoken tribute about Bairstow by Francis Jackson, opgenomen 15 maart 1996. Kostelijk Engels. 

Tot op zeer hoge leeftijd speelde Jackson recitals. Ook van hem is een Amphion Records-plaatje met historische opnamen; de soort cd waarvan je reserve-exemplaren moet hebben, opgeslagen op verschillende locaties, om zo verlies door brandstichting of ontvreemding te voorkomen. Jackson brengt op deze plaat wat de Engelsen zelf een ‘stellar performance’ noemen van Healy Willan’s Introduction, Passacaglia & Fugue. En een Tuba Tune van Norman Cocker. Heerlijke muziek. Nederlandse puristen doen vaak lelijk over Engels kathedraalorgels, maar onthoud: dat is benepen en bekrompen provinciale praat. De culturele versie van het steile en onaangename calvinisme waarmee wij beroemd zijn geworden, zeg maar. 

Het orgel van York Minster (Walker 1903) – een imposante kathedraal in een Noord-Engelse middeleeuwse stad – raakt het hart van de ware orgelliefhebber tot in de boezem. 

Speelse uitsmijter

Tot slot … wat leeft ontwikkelt en verandert. Levende kunst vernieuwt, stuit op weerstanden, geeft onbehagen en baant nieuwe wegen. We doen er goed aan jonge kunstenaars te waarderen. De begaafde Bert van Stam is al een gelauwerd Franck-speler, maar strooit ook eigen snoepgoed en eigenzinnige miniatuurtjes op zijn kleine maar fijne Haagse instrument. Een speelse uitsmijter.