Het Verschueren-orgel van de Stadskerk St. Cathrien te Eindhoven wordt zaterdag 9 september officieel weer in gebruik genomen na een uitgebreide revisie. Het werk werd in het afgelopen halfjaar uitgevoerd door Orgelbau Klais te Bonn (D). Daarbij werd met name de elektrische tractuur gemoderniseerd.
advertentie
Het orgel van de Sint-Catharinakerk is met thans 77 registers het op drie na grootste orgel van Nederland. Het elektro-pneumatische instrument werd in 1936 gebouwd door Verschueren te Heythuysen en bestaat uit een hoofdorgel op het oxaal met hoofdwerk, positief, zwelwerk en pedaal. Vanaf het vierde klavier is het altaarorgel te bespelen dat zich boven de sacristiedeur bevindt. Dit tweeklaviers ‘koororgel’ kreeg de beschikking over een eigen tweeklaviers speeltafel van waaraf ook het hoofdorgel te bespelen is.
Aanvankelijk had het orgel 71 registers. In 1936 werd het in gebruik genomen. Dr. W. Kerssemakers was als adviseur betrokken bij de bouw van dit instrument waarin zich zowel romantische als barok geïnspireerde elementen bevinden. De drie beelden van Cecilia, David en Gregorius die zich voor het hoofdfront bevinden zijn nog afkomstig van het vorige orgel van Delahaye uit 1836.
Oorlogsschade
Bij een bombardement in 1942 werd het altaarorgel verwoest. Het hoofdorgel raakte beschadigd, met name door weersinvloeden als gevolg van beschadigde gewelven. Na de Tweede Wereldoorlog werd het orgel gefaseerd hersteld een uitgebreid tot 76 registers. Het altaarorgel werd geheel nieuw gemaakt. In 1950 werd het opnieuw in gebruik genomen. Zo ontstond het op dat moment grootste orgel van Nederland, een positie die het in 1973 moest afstaan aan het Marcussen-orgel in de Rotterdamse Laurenskerk. Het Einhovense orgel telt 5.725 pijpen.
Revisie 1897-1990
In de periode 1987-1990 volgde een revisie waarbij de oude elektro-poneumatische combinatiemachine werd vervangen door moderenere elektronica. Ook werd een 77e register toegevoegd, een akoestische Subbas 32. Op 14 april 1991 werd het orgel weer in gebruik genomen. De werkzaamheden werden uitgevoerd de firma Verschueren te Heythuysen.
Revisie 2017
Al een aantal jaren leefden er plannen om problemen gevende tractuur aan te pakken. Inmiddels had de gemeente Eindhoven, eigenaar van de kerk en het orgel, een budget van 350.000 euro beschikbaar gesteld voor revisie van het instrument. Mede aanleiding daarvoor was het 150-jarig bestaan van de door Pierre Cuypers ontworpen, neogotische stadskerk in 2017.
Adviseur Ir. Henk Kooiker maakte een plan om de werkzaamheden gefaseerd uit te voeren en begeleidde de uitvoering van het project. De opdracht ging in maart 2017 naar Orgelbau Klais te Bonn.
De elektrische tractuur werd geheel vernieuwd. Klais maakte daarbij gebruik van elektronische componenten en technologie van toeleverancier Aug. Laukhuff te Weikersheim (D). Alle bekabeling in de orgels werd opnieuw aangelegd. In samenwerking met prof. dr. Ir. Gerrit Kroesen werd een glazvezelverbinding tussen het hoofdorgel en het hemelsbreed 65 meter verderop gelegen altaarorgel aangebracht. De beide speeltafels werden gerenoveerd, en voorzien van nieuwe elektronica.
Touchscreens
De vierklaviers hoofdspeeltafel op het oxaal werd voorzien van een touchscreen voor instelling van de geavanceerde setzerinstallatie. Alle daardoor overbodig geworden wippers en pistons voor speelhulpen kwamen daarmee te vervallen. Enkel in de klavierlijst onder manuaal I bevinden zich nieuwe drukknoppen voor bediening van de setzer en de sequencer. Het display geeft zowel de stand van de setzer, als die van het generaal crescendo en de zwelkast aan.
Door middel van drukknoppen in de bakstukken zijn de werken (Hoofdwerk, Positief etc.) vrij aan de manuaalklavieren toe te wijzen. De klavieren bleven bewaard en werden voorzien van nieuwe magneetcontacten met per toets instelbare schakelpunten voor een preciezere speelaard.
De speeltafel bij het altaarorgel werd geheel vernieuwd. Het budget liet het niet toe om er binnen deze werkzaamheden een vierklaviers speeltafel van te maken. Wel werd de tweeklaviers tafel, evenals die van het hoofdorgel, voorzien van een touchscreen, waarmee het nu ook alle mogelijkheden van het hoofdorgel kunnen worden benut. In de kerk zijn diverse aansluitpunten aangebracht waarmee deze speeltafel flexibeler kan worden ingezet.
Geavanceerd
Via de touchscreens is het setzersysteem door de bespeler te programmeren. Het systeem is drietalig (Nederlands, Engels en Duits) en kent vijftig met wachtwoord beschermde gebruikers die elk over 9.999 combinaties kunnen beschikken. Daarnaast is er een vrije gebruiker die eveneens over 9.999 combinaties kan beschikken.
De gebruikers hebben bovendien de mogelijk om zelf zestien koppels te programmeren. Dat kunnen buiten de gebruikelijke sub-, super- of normaalkoppels ook koppels zijn in elke willekeurig interval, zoals een quint-, terts- of septiemkoppels.
Het systeem voorziet verder in vier vrij instelbare pedaalomschakelingen en vier voorgeprogrammeerde generaal crescendi, een transponeerinrichting van minus en plus zes halve tonen, MIDI-recorders en een draadloze handterminal als ‘toetsenhulp’ in het orgel bij het stemmen van tongwerken.
Overige werkzaamheden
Naast het elektronische deel van de tractuur werden door Klais ook alle membranen in het orgel vervangen. Ook werd de zwelkastbediening vervangen door digitaal aangestuurde elektromotoren.
De windladen en pijpwerk bleken nog in goede staat en behoefden geen herstel. Ook de dispositie bleef ongemoeid. Wel werd de (deels akoestische) Subbas 32 verbeterd door de 10 2/3-transmissie uit de Stilgedekt te vervangen door de 10 2/3 uit de Subbas 16. De pedaaltransmissie van de als zwak ervaren Dulciaan 16 van het Zwelwerk werd vervangen door een transmissie van de Bombarde 16 van het Hoofdwerk, die vooral in Bach-spel zijn nut moet bewijzen.
Als extra is de Hoofdwerk-Bombarde via de touchscreen bediening ook als 10 2/3 voet in te zetten, waarmee naar het voorbeeld van het Cavaillé-Coll-orgel in Orléans een akoestische Bombarde 32’ is te verwezenlijken.
Ingebruikname
De ingebruikname van het orgel vindt plaats op zaterdag 9 september. Adviseur Henk Kooikerk geeft om 11.00 uur een concert met werken van onder meer Guilain, Nieland, Thalben-Ball en Boëllmann. Om 12.00 uur en 13.30 uur geeft hij tevens een toelichting en demonstratie van het nieuwe tractuursysteem. Ruud Huijbregts, stadsorganist en vaste bespeler van het orgel in de St. Cathrien, speelt om 15.00 uur het officiële ingebruiknameconcert. Op zijn programma staan werken van Bach, Boëly, Wammes, Wagner en Guilmant (Sonate Nr. 1). Toegang is gratis.
Meer informatie
Dispositie
Programma van de ingebruikname
Met dank aan ir. Henk Kooiker
