Orgelconcerten bereiken zomerse piek: meer dan 1.850 concerten in vier maanden

Voor het Europese vakantieverkeer was het 3 augustus dit jaar ‘zwarte zaterdag’. Bestaat zoiets ook in het Nederlandse orgelconcertleven? ORGELNIEUWS dook daarvoor in de drie grootste orgelagenda’s en analyseerde de concerten in het zomerseizoen van dit jaar. Met meer dan 1.850 concerten is de orgelcultuur nog springlevend. En ja, die zwarte orgelzaterdag bestaat.

Voor het onderzoek maakten we gebruik van data van onze zustersite orgelagenda.nl, de concertagenda van De Orgelvriend en de Zomeragenda 2019 van de KVOK. Daarnaast werden regionale orgelagenda’s van Groningen, Friesland, Limburg, Noord-Holland, Noord-Brabant en Zuid-Holland West geraadpleegd. Als peildatum hanteerden wij 31 juli 2019.

De vermeldingen in de concertagenda’s zijn door de concertorganisatoren zelf aangeleverd. Op een enkele uitzondering na heeft elke organisator de weg naar een of meer van de concertkalenders weten te vinden. Het kan dus voorkomen dat een enkel, vaak zeer plaatselijk georiënteerde, orgelbespeling in dit onderzoek ontbreekt.

Juni, juli, augustus en september zijn bij uitstek de maanden waarin orgelconcerten worden gegeven. Daarbuiten verkeert het concertleven voor een deel in winterslaap. Vandaar dat we ons met een concentratie op de zomermaanden een redelijk representatief beeld konden vormen van het Nederlandse orgelconcertleven.

En wat leverde dat op?

Wij telden in de maanden juni tot en met september:

• 1.854 concerten
• 632 organisten
• 432 kerken en andere concertlocaties
• 291 steden en dorpen
• 120 concertdagen in juni, juli, augustus en september

Waar vind je de meeste concerten? Wat is dé orgelstad of orgelprovincie van Nederland? Wat is de populairste concertdag? Welke organist heeft deze zomer de meest gevulde agenda? Hoe zit het met de verhouding mannen en vrouwen in de organistenpopulatie? Zijn die organisten Einzelgängers of willen ze ook nog wel eens samenwerken?

Op deze – en meer – vragen geven we u antwoord in toptienlijstjes, grafieken, kaarten en meer.

Wanneer

Van juni tot en met september is het mogelijk vrijwel dagelijks een orgelconcert te bezoeken. Alleen op maandag 3 juni en woensdag 25 september staan er geen concerten in de agenda’s. Juli en augustus blijken de drukste maanden van het jaar. Maar augustus spant toch wel de kroon met 668 concerten.

Zwarte zaterdag

En die zwarte zaterdag dan? Die bestaat: zaterdag 10 augustus is de drukste concertdag van het jaar. Tussen 11.00 uur en 20.15 uur kunt u naar 52 concerten, van Aardenburg tot Appingedam. Dan laten we Nationale Orgeldag op de tweede zaterdag van september even buiten beschouwing als reguliere concertdag. Eind juli stond de teller voor deze dag al op 57 concerten.

Ook zaterdag 3 augustus was met 50 concerten een drukke dag, gevolgd door de zaterdagen 27, 20 en 6 juli (respectievelijk 48, 46 en 45 concerten). Zaterdag is sowieso favoriet, met 35% van de concerten is het bij uitstek de dag voor orgelconcerten.

Acht uur ’s avonds, maar vaker overdag

De meeste concerten beginnen rond 20.00 uur. Andere aanvangstijden liggen meer verspreid over de dag. Toch winnen de dagconcerten (tot 18.00 uur) het van de avondconcerten: 54% overdag, 46% in de avond.

Verspreid over de week springt de zaterdagmiddag er tussenuit met bijna een kwart van alle concerten. Andere populaire dagdelen zijn de zaterdagavond (11%), vrijdagavond (8%), donderdagavond en dinsdagavond (beide 7%).

Waar

Plaatsen

We telden in de orgelagenda’s 291 dorpen en steden waar concerten worden gegeven. In totaal 432 concertlocaties (kerken en concertzalen). En dan zijn er ook nog enkele kerken gezegend met twee of meer orgels, waarmee het aantal gebruikte instrumenten de 450 vrijwel zeker overstijgt.

Dit zijn de 291 plaatsen waar concerten zijn de vinden. De kleur van de markering geeft de concertdichtheid aan.

De meeste orgelconcerten

Grootste diversiteit orgels in een stad

• Amsterdam – 13 locaties  / 14 orgels
• Rotterdam – 12  / 13 orgels
• Leiden – 7 locaties / 8 orgels
• Groningen – 6 locaties / 7 orgels
• Utrecht – 5 locaties / 7 orgels
• Den Haag – 6 locaties /6 orgels
• Zwolle – 6 locaties / 6 orgels

Provincies

De meeste concerten worden gegeven in de provincie Noord-Holland (398), op de voet gevolgd door Zuid-Holland. Niet verwonderlijk, qua inwoneraantal zijn het de grootste provincies.

Bij het gemiddeld aantal concerten per inwoner liggen de verhoudingen ineens anders. Gemiddeld worden er in de zomermaanden in Nederland 11 concerten per 100.000 inwoners georganiseerd. Met 23 concerten per 100.000 inwoners gaat er niets boven Groningen, op de voet gevolgd door Zeeland (22) en Friesland (19). Flevoland haalt de statistieken ternauwernood, de 6 concerten per 100.000 inwoners zijn daar vooral te danken aan het concertleven op Urk (omgerekend 48 per 100k).

Vooral een protestantse aangelegenheid

Van secularisatie van het orgelconcert lijkt vooralsnog geen sprake. Nog steeds worden de meeste concerten gegeven in kerken die in gebruik zijn voor de eredienst. Wel blijkt het organiseren van orgelconcerten vooral een protestantse aangelegenheid.

Buiten het zomerseizoen zal het aandeel concerten in concertzalen iets hoger liggen. In juli en augustus ligt de programmering van onder meer De Doelen en het Orgelpark vrijwel stil.

Wie

Deze zomer treden maar liefst 632 organisten op. Samen zijn zij goed voor 1.939 optredens. Dat zijn er meer dan de 1.854 concerten die we noteerden: tijdens een aantal concerten werd de orgelbank gedeeld met een of meerdere organisten.

Gemiddeld geeft een organist dit seizoen drie concerten in Nederland. Driekwart van de organisten zit op of onder dit gemiddelde. En er zijn er die ver daarboven zitten. Dit is de top tien van ‘vakantiewerkers’:

1. André Knevel – 32 concerten
2. Harm Hoeve – 26
3. Martin Mans – 26
4. Minne Veldman – 26
5. Everhard Zwart – 23
6. Henk Verhoef – 22
7. Rien Donkersloot – 22
8. Jochem Schuurman – 20
9. Willeke Smits – 20
10. André van Vliet – 19

Wat van ver komt

Van buiten Nederland worden dit seizoen 125 organisten ingevlogen. Dat is zo’n 20% van de concerterende organisten. Samen zijn zij goed voor 192 concerten, 10% van het totaal. Daarvan nemen de Nederlanders-in-den-vreemde André Knevel (Canada) en Vincent de Vries (Korea) er alleen al 47 voor hun rekening.

De 125 buitenlandse organisten zijn afkomstig uit 50 landen, voornamelijk Duitsland (22) , België (18) en Frankrijk (16). De meesten zijn afkomstig uit Europa (107), gevolgd door Noord-Amerika (11), Azië (8) en Nieuw-Zeeland (1).

De concertseries met de meeste buitenlandse organisten zijn te vinden in:

1. Haarlem, Grote of St. Bavokerk – 13 organisten uit het buitenland
2. Alkmaar, Grote Kerk – 11
3. Groningen, Martinikerk – 10
4. Amsterdam, St. Nicolaasbasiliek – 5
5. Aardenburg, Sint-Baaf – 5

It’s a man’s world

Het geven van orgelconcerten blijkt vooral een mannenaangelegenheid: de organistenpopulatie bestaat dit zomerseizoen voor 87% uit mannen, 13% is vrouw. Wanneer we de verhoudingen binnen het Nederlandse organistencorps en de groep internationale concertorganisten vergelijken dan lijkt er in ons land nog wel een wereld te winnen:

Orgel en …

Eenmansorkest of samenwerking?

Nog altijd blijft de organist een dirigent van zijn eenmansorkest. Maar steeds vaker wordt ook de samenwerking gezocht met andere instrumentalisten, vocalisten en ensembles. Soms schuift een collega-organist aan op de orgelbank of dat van een tweede orgel in de kerk.

In 1.490 gevallen staat de organist er alleen voor. Van de overige 364 concerten waren er 298 orgelplusconcerten waarin het podium werd gedeeld met andere musici of kunstdisciplines (16% van alle concerten). Tijdens 156 concerten wordt de orgelbank met een collega gedeeld. In hoeverre daar ook vierhandig wordt gemusiceerd, was in veel gevallen niet te achterhalen.

Orgel-plus

Van combinaties met orgel voeren de fluiten in allerlei verschijningsvormen, samen met de vocalisten, de boventoon. De panfluit staat dit seizoen aan top als meest genoemde instrument in de concertagenda’s (33 keer), niet het minst als gevolg van de innige samenwerking van organist André Knevel met panfluitisten.

Van de instrumenten scoren ook de viool (31), dwarsfluit (30), piano/vleugel (29) en trompet (26) hoog.

Als vocaal solist doet de sopraan (32 keer) het uitstekend in de orgelplus-ranglijst. Het orgel als begeleidingsinstrument voor solozangers, koren, vocaal ensembles en samenzang blijkt goed voor maar liefst 105 orgelplus-concerten.

Niet alledaags

Soms worden niet-alledaagse combinaties met andere kunstdisciplines aangegaan. Was dat in de afgelopen jaren vooral een item tijdens orgelfestivals en op podia als het Orgelpark, waarbij het zich orgel zich cultureel breder inzetbaar moest bewijzen. Mondjesmaat weten ook de combinatie met theater, film, dans, draaiorgel of exotische instrumenten als Afrikaans slagwerk, duduk, oed, shakuhachi en lopufoon de zomerse concertseries binnen te dringen.

Opvallend

Dit is een greep uit wat ons, bladerend door de concertagenda’s, opviel:

• Er werd geen enkele concert gemeld in Arnhem. Voornaamste oorzaak: de Eusebiuskerk in de Gelderse hoofdstad is dit jaar wegens restauratiewerkzaamheden gesloten.
• Ook uit de roulatie zijn de orgels van de Westerkerk in Amsterdam, de Grote Kerk te Zwolle en de Grote Kerk te Harderwijk. Eveneens als gevolg van kerkrestauratie.
• In de Grote of St. Bavokerk in Haarlem werden voorheen alleen stadsorgelconcerten gegeven op dinsdagavond en donderdagmiddag. De orgels zijn nu ook te beluisteren tijdens lunchconcerten op maandag en vrijdag.
• Het orgel van de Nieuwe Kerk in Amsterdam is tussen 22 juli tot en met 15 september zelfs dagelijks te beluisteren. Het vervult zijn rol als stadsorgel tijdens maar liefst 55 concerten die om 12.00 uur beginnen (op dinsdag om 17.00 uur).
• Vrijdag is het niet alleen Kaasmarkt in Alkmaar: het is daar bij uitstek de dag om orgelconcerten te bezoeken. In de Kapelkerk worden om 11.00 uur en 12.00 uur concerten gegeven, in de Grote Kerk om 12.00 uur en 13.00 uur. Die dubbele concerten bezorgen de stad een hoge positie in onze ranglijsten.
• Markt is niet alleen in grote steden aanleiding voor een levendige orgelconcertcultuur. Ook in een plaats als Schagen. Daar wordt het Van Dam-orgel in de Grote Kerk wekelijks op donderdag om 11.00 uur bespeeld, eind juli en begin augustus ook om 12.00 uur. Om 13.15 uur is ook het Nicholson-orgel in de Christophoruskerk nog eens te beluisteren.
• Morgenstond … het vroegste concert in dit zomerseizoen was op vrijdag 2 augustus om 8.00 uur in de ochtend in de Oude Kerk te Amsterdam. Dat was ook het enige concert op het pas gerestaureerde orgel wat in de orgelagenda’s was te vinden.
• Hoe later op de avond … rond de sterfdag van Johann Sebastian Bach op 28 juli werden de twee ‘nachtelijkste‘ concerten van het seizoen gegeven. Theo Jellema gaf op 27 juli om 22.00 uur een Bachnachtconcert in de Grote Kerk te Leeuwarden. Voor Henk de Vries werd het 28 juli ook een lange zomeravond, hij gaf – eveneens om 22.00 uur – een concert in de Petruskerk van Zuidbroek.
• In de Hervormde Kerk van Ouddorp verruilen dominees de kansel met de bank van het drieklaviers Van Vulpen-orgel tijdens een serie van acht concerten op zaterdagochtend om 11.00 uur. Volgens de lijst met preekbeurten op kerktijden.nl betreft het een eenzijdige ruil. Op zondag staan er geen organisten op de kansel.
• Ook in Nijkerk traden 13 juli drie protestantse predikheren op. Zij gaven een ‘domineesconcert’ op het Skrabl-orgel van De Fontein. Twee van hen mochten in Ouddorp in de resprise.
• De lezers van de Volkskrant kunnen deze zomer een groot deel van hun bedevaart langs de te Top 15 van orgels die je gehoord moet hebben met gemak afleggen. Dertien top-orgels zijn niet zonder reden terug te vinden in de hoogste regionen van de concertranglijst. Helaas was de ‘geheimtip’, het de Crane-orgel in Waspik, dit seizoen slechts een keer concertant te beluisteren tijdens een ‘orgelsafari’. Ook het orgel van Krewerd, de nummer dertien op de Volkskrant-lijst, speelt maar een zeer beperkte rol in het concertleven.

Concertagenda’s

Waar zijn al die concerten te vinden? Nederland kent drie grote concertagenda’s die zich volledig richten op orgelconcerten. De Orgelvriend publiceert uitsluitend een gedrukte agenda in de zomernummers van het tijdschrift. De KVOK geeft jaarlijks een gedrukte Zomeragenda uit met concerten van juni tot en met september. De concerten en aanvullingen daarop zijn ook te raadplegen via hetorgel.nl. Volledig digitaal is www.orgelagenda.nl. Voor de agenda’s van De Orgelvriend en de KVOK betalen de organisatoren een bedrag per concertvermelding. Orgelagenda.nl is geheel gratis.

Wat is de beste agenda?

Geen van de drie geeft een compleet overzicht. Wij vonden in de regionale orgelconcertagenda’s nog eens een vijftigtal concerten die niet in de landelijke agenda’s waren opgenomen. Op basis van de gepubliceerde gegevens tot en met 31 augustus 2019 (De Orgelvriend van september is nog niet verschenen) is dit de rangorde:

1. orgelagenda.nl – 85% van de concerten
2. De Orgelvriend – 70%
3. Zomeragenda / met aanvullingen op www.hetorgel.nl – 60%

45% van de concerten wordt door alle drie agenda’s gedekt.

Volg de concerttips van ORGELNIEUWS

Raak je verloren in het woud van orgelconcerten? Volg deze zomer de ORGELNIEUWS Concertip!