Twee jaar geleden ging de restauratie van het hoofdorgel van de Oude Kerk te Amsterdam van start. Orgelmakerij Reil neemt het beroemde instrument onderhanden. Een allesbehalve onopvallend deel van het werk wordt uitgevoerd door de restauratieschilders Wolters & Ovink uit Deventer. Eisma’s Schildersblad sprak met de restaurateurs over hun indrukwekkend retoucheerwerk, imitatie- en verguldtechnieken. Dit artikel verscheen eerder deze maand in dit vakblad voor de schilders- en onderhoudsbranche.
advertentie
Het grote orgel van de Oude Kerk in Amsterdam werd aanvankelijk in 1726 gerealiseerd door Christian Vater en, na aanpassingen vanwege het verzakken van de toren, in 1742 in aangepaste en uitgebreide vorm opgeleverd door Johann Caspar Müller. Het hoofdorgel wordt daarom het Vater/Müller-orgel genoemd. In 1870 werd het orgel gerestaureerd en aangepast. Daarna is er alleen af en toe onderhoud uitgevoerd. Dit geldt voor de stenen onderbouw, het instrument zelf, maar ook voor het uiterlijk, het restauratieschilderwerk.
Restauratieplan
In de jaren zestig van de vorige eeuw waren er al plannen om het orgel opnieuw te restaureren. Over de te volgen koers liepen de denkbeelden nogal uiteen. Er ontstond een meningsverschil tussen experts of het orgel naar de situatie van begin 18de of eind 19de eeuw moest worden gerestaureerd. Dit werkte erg vertragend, waardoor restauratie en herstel telkens werden uitgesteld.
Wel werd in 1978 een uitvoerig kleurhistorisch onderzoek uitgevoerd met het oog op het restauratieschilderwerk. Pas in 2005 besloot het bestuur van Stichting de Oude Kerk te Amsterdam het grote orgel te restaureren naar de situatie van eind 19de eeuw. Men vroeg adviseur Henk Verhoef een restauratieplan te schrijven. Op basis van dit plan kreeg in 2015 Orgelmakerij Reil te Heerde de opdracht het orgel te restaureren. De uitvoering van het restauratieschilderwerk ging naar Wolters & Ovink. Het is een unieke en geweldige opdracht die technisch en praktisch onder de bezielende leiding van Ferrie Ovink wordt uitgevoerd.
Kleurkeuze
‘De kleurkeuze voor het uit te voeren imitatie- en restauratieschilderwerk is gebaseerd op de bij het kleuronderzoek aangetroffen schildering uit de 19de eeuw. Eveneens is een gekleurde prent van H.P. Schouten uit 1786 als leidraad gebruikt’, vertelt Ovink. Hij vervolgt: ‘Qua kleurgeving heeft het orgelfront een warme donkerbruine eikenhoutimitatie met een vrij grove houttekening, gecombineerd met imitatie van wit marmer, roodbruin marmer en bladgoud. Door de jaren heen zijn bepaalde onderdelen van het orgelfront veranderd van kleur. Om het instrument weer de oorspronkelijke uitstraling te geven, zijn in het restauratieplan diverse kleurwijzigingen voor het restauratieschilderwerk aangegeven.’
Strakke planning
Samen met Henk Scholten en Roy Miltenburg werkt Ovink aan het restauratieschilderwerk. Voor de steigeropbouw en uitvoering van de werkzaamheden is, in nauw overleg met het beheer en de dagelijkse leiding van de kerk, een strakke planning gemaakt. In de Oude Kerk worden namelijk jaarlijks diverse culturele activiteiten zoals exposities, muziekuitvoeringen, wetenschappelijke congressen en andere evenementen gehouden. ‘Demontabele delen zijn dan ook in ons restauratieatelier in Deventer onder handen genomen’, vertelt Scholten. In goed overleg met orgelbouwer Reil zijn voor het werk in de kerk duidelijke afspraken gemaakt om de opdrachten uit te voeren en op tijd op te leveren.
Voorbereiding
Om een goede ondergrond voor het restauratieschilderwerk te krijgen, zijn alle bestaande ondergronden volledig stofvrij gemaakt en gereinigd met St Marc. Vooral de in wit marmer geschilderde beelden waren sterk vervuild. Na de reiniging herstelde de orgelbouwer diverse ontbrekende en door houtworm aangetaste onderdelen van het orgel. Vervolgens zijn alle houten elementen van het schilderwerk voorzichtig, maar intensief geschuurd. Met epoxy houtreparatiemiddelen zijn diverse beschadigde delen en openstaande naden gevuld en teruggebracht in de oorspronkelijke vorm. Eveneens heeft de orgelbouwer volgens bestek nieuwe onderdelen aangebracht. Daarna zijn alle nieuwe en gerepareerde delen gegrond met een hechtprimer. Ook de verschillende onderdelen die van kleur moesten veranderen, zijn eerst voorzien van een hechtprimer. Vervolgens is voorgelakt met een menging van primer en aflak. Hierna konden de restauratieschilders beginnen met de afwerking middels diverse specialistische schildertechnieken.
Houtimitatie
Ovink hierover: ‘Om geheel in stijl van de bestaande houtimitatie te blijven, moet een restauratieschilder zich kunnen verplaatsen in het vakmanschap van de vroeger gehanteerde werkmethode. Voor een groot deel wordt de bestaande houtimitatie geretoucheerd. Hiervoor is grote deskundigheid nodig in verband met de te gebruiken materialen en werksystemen.’
Voor de nieuwe imitaties gebruikt Wolters & Ovink een olieprocedé, dat wordt gemaakt van tuben mengverf in olie, terpentine en droogmiddel. ‘Je herstelt met dit materiaal de imitatie zonder afbreuk te doen aan het originele, bestaande werk. Het doel is het oorspronkelijke werk weer terug te brengen in z’n oude schoonheid. Het retoucheren vraagt om inleving in kleur en techniek. Dat geldt natuurlijk ook voor de nieuwe en gerepareerde delen. Kortom: zo’n wereldberoemd orgel eist van ons accuraatheid en vakdiscipline’, aldus Scholten. De eikenhoutimitatie wordt ten slotte in z’n geheel ‘opgefrist’ met een verdund olieprocedé.
Marmerimitaties
De beelden die op het orgel aanwezig zijn, bestaan uit een imitatie van wit marmer. Ook het snijwerk van de balustrade wordt weer gemarmerd, maar dan in een lichtgrijze imitatie. Ovink: ‘De beelden zijn zo verkleurd en vervuild dat retoucheren niet mogelijk was. Daarom is besloten om deze onderdelen van het orgel opnieuw te marmeren. Voor het imiteren gebruiken wij acrylverven. Hiermee kunnen wij mooi transparant werken en het zorgt voor een minimale verkleuring in de loop der jaren. Na droging werken wij het af met een blanke acryllak.’
Verguldwerk
Het orgel bevat veel in hout gesneden vergulde ornamenten. Ook bezitten de marmeren beelden diverse vergulde versieringen. Verder bevindt zich boven de kas van het orgel een klok met een wijzerplaat, waarop veel verguldwerk is verwerkt. Het bestaande bladgoud uit 1850 is bij onderhoudswerkzaamheden een aantal keren gevernist, waardoor het een ‘geschroeid’ en bruin uiterlijk heeft gekregen. ‘Daarom worden alle te vergulden onderdelen volgens het restauratieplan opnieuw van 23,75-karaats rosenobel bladgoud voorzien. De ondergrondkleur is een wijnrode voorlak om het goud een briljantere uitstraling te geven. Het bladmetaal hebben wij aangebracht in 12 uurs oliemixtion’, licht Scholten toe.
Wapenschilden
Aan weerszijden van de klok boven het orgelfront bevinden zich twee wapenschilden met afbeeldingen van respectievelijk het stadszegel en het wapen van Amsterdam. Het stadszegel wordt weer in de kleuren bijgewerkt volgens de afbeelding die op een glas-in-loodraam in de kerk voorkomt. De versieringen om de schilden zijn opnieuw verguld.
Ovink: ‘Om het restauratieschilderwerk compleet te maken, wordt de ruimte rond de klavieren (speeltafel) teruggebracht in eikenhoutimitatie en worden de benamingen voor de registers opnieuw beletterd. Verder is de muur achter het orgel in antracietkleur geschilderd naar het voorbeeld van de gekleurde prent van H.P. Schouten.’
Midden november is het restauratieschilderwerk van het orgelfront afgerond. Het prachtige en imposante restauratiewerk van het Vater-Müllerorgel hoopt orgelmakerij Reil in september 2018 af te ronden.
Zie ook
Uit: Eisma’s Schildersblad, nummer 12 – 2017
Fantastisch, hoe een en ander er nu al uitziet! En overigens: met de gekozen schilders en orgelmakerij is vakmanschap in huis gehaald! U allen de beste wensen voor het nieuwe jaar!
Dit instrument gaat weer schitteren zoals het hoort, hulde aan deze meesterschilders!
Wat een interessant artikel, het maakt me nieuwsgierig naar het eindresultaat!
Het is echt fantastisch dat dit instrument in één keer goed aangepakt wordt.
Inderdaad, dit belooft wat!