‘Hoor je het verschil?’, vroeg een bevriende organist me kortgeleden. We waren twee maanden geleden in de Grote Kerk in Wageningen, waar hij beheerder is van het drieklaviers Flentrop-orgel. We hadden elkaar lang niet gezien. Via een andere organist kwamen we weer met elkaar in contact en we hadden afgesproken om bij te praten en orgel spelen in Wageningen. ‘De kerk is kortgeleden gerestaureerd en daarbij is de akoestiek enorm verbeterd’, vertelde de vriend. Maar ik hoorde geen verschil, want dit was de eerste keer dat ik in de Grote Kerk was. Ik kon niet vergelijken.
advertentie
Uit het praat- en speelsessie vloeide voort dat ik een paar weken later een dienst zou spelen in de Wageningse kerk. Beide vrienden waren niet beschikbaar, ik wel. En daar hoorde ik het verhaal opnieuw, van een kerkganger. ‘Het geluid van het orgel kwam voor de restauratie niet goed te kerk in. In het koor was het amper te horen. Maar nu klinkt het orgel overal goed en kun je veel beter zingen.’ En dat kon ik beamen. De akoestiek is goed en heeft zelfs iets kathedraalachtigs. En de mensen in de kerk zongen lekker mee.’
Jan Bril
Ik moest aan het Wageningse voorval denken toen ik in het pas verschenen boek ‘Akoestiek in 100 monumentale kerken’ ging lezen. Auteur Jan Bril is al meer dan 25 jaar akoestisch adviseur en hij is in die hoedanigheid nogal eens betrokken bij de restauratie van historische kerkgebouwen in binnen- en buitenland.
Hij schreef het boek in opdracht van de Stichting Klinkend Erfgoed Nederland (SKEN) en met ondersteuning van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). De resultaten van het onderzoek naar de akoestiek van honderd Nederlandse kerkgebouwen staan in het boek.
Complex terrein
Akoestiek is een complex terrein je moet er eigenlijk iets bij horen, Naar omdat een boek geen geluid maakt, is er bij het boek een uitgebreide website opgezet met geluidsfragmenten van alle honderd kerken die in het boek worden besproken. Op de site is het even zoeken en proberen waar je naar moet luisteren, maar na een tijdje proberen ontdek je hoe de onderzoeksmethode werkt en hoor je de verschillen.
Het was voor mij een verrassing te horen dat een kerk een herkenbare akoestiek heeft. Dat had ik bijvoorbeeld bij het beluisteren van de meetresultaten van de Laurenskerk in Rotterdam. ‘Ja’, dacht ik opgetogen. ‘Zo klinkt de Laurens’. Bij de Plantagekerk in Zwolle, waar ik in de jaren tachtig als student vaak naar de kerk ging, had ik een soortgelijke herkenning.
De meetverslagen zijn interessant om te lezen, vooral als onder organisten beroemde kerken aan de orde komen, zoals de Bovenkerk in Kampen, de Martinikerk in Bolsward, de ‘Lutherse’ in Den Haag en de Grote Kerk van Gorinchem.
De materie die in het boek aan de orde komt is ingewikkeld en het boek is niet geschreven in Jip-en-Janneketaal. Duidelijk wordt wel dat er vele soorten akoestiek zijn. In sommige gebouwen worden de lage tonen versterkt in de nagalm, in andere sterven de hoge tonen juist heel snel weg. Ergens anders geldt dat weer voor het middengebied.
Onverwacht positief effect
Leuk om te lezen is, dat sommige ingrepen in een middeleeuws gebouw onverwacht positief effect hebben op de akoestiek. De glazen wand tussen koor en schip in de Martinikerk in Groningen is gunstig voor het grote orgel. ‘Het orgel en de akoestiek passen erg goed op elkaar. […] De vraag is of dat altijd zo geweest is’, schrijft Bril.
In het apart gemeten koorgedeelte is de nagalmtijd nog langer dan in het schip. ‘Stel dat de later ingebouwde glazen wand ooit ter discussie staat, vraagt dit een nauwkeurig akoestisch onderzoek. Dit onderzoek moet onder andere inzicht geven in de mate van verschillen tussen beide situaties, om goed onderbouwde keuzes te maken en verrassingen door dergelijke ingrepen te vermijden.
Reacties
De invloed van de akoestiek is niet te onderschatten. Bril citeert uit het gastenboek van de Pieterskerk in Utrecht. Daar schreef iemand: ‘Ik hoorde vanmiddag Vox Luminis in deze prachtige kerk en hoorde ze meteen daarna in de Hertz. Hoewel ze 2 dezelfde stukken dezen, klonk het in Tivoli-Vredenburg aanzienlijk minder mooi.’ Ik kan dat onderschrijven. Ik bezocht in die kerk ooit een koorconcert en dat was een feest!
Bril moedigt kerkbeheerders dan ook aan mensen die een kerk bezoeken (tijdens een dienst of bij een concert) hun reacties op de akoestiek op te schrijven in een speciaal daarvoor gastenboek.
‘Akoestiek en nagalmtijd zijn geen synoniemen’Jan Bril
Tot mijn grote verrassing blijkt dat Jan Bril ook de Grote Kerk van Wageningen heeft onderzocht. Het blijkt dat de kerk in 2017 is gemeten en dat de akoestiek zo goed is bevonden, dat die gehandhaafd blijft. Maar hoe kan dat? Iedereen in Wageningen was lovend over de verbetering. Is het advies van Jan Bril dan genegeerd?
Het hoort misschien niet in een recensie, maar ik heb toch even contact gezocht met de auteur van het boek om te weten te komen hoe dat nou zit. ‘Akoestiek en nagalmtijd zijn geen synoniemen’, benadruk Bril aan de telefoon. ‘De akoestiek van de Grote Kerk in Wageningen is bij de laatste restauratie is echt niet veranderd’, zegt hij, maar hij weet wel hoe het komt dat de kerk nu beter klinkt. ‘Alle banken zijn uit de kerk gehaald en in plaats daarvan staan er nu stoelen van harde kunststof. Die nieuwe situatie geeft veel meer openheid in de kerkruimte, vooral onder het orgel. Daardoor kan de het orgel veel verder uitklinken.’
Dat verschijnsel komt in meer kerken voor, weet Bril. ‘In de Sint-Michaëlskerk in Zwolle klonk het orgel goed tot aan de preekstoel. Als straks het Schnitger-orgel weer terug is in de kerk, zul je merken dat het orgel zeker vijftien tot twintig meter verder goed blijft klinken.’
Kennis
Het boek bevat flinke theoretische kost, maar de kennis die Jan Bril deelt is ook voor organisten en orgelliefhebbers goed om te weten.
Akoestiek in 100 monumentale gebouwen (ISBN 978-90-90-34596-3), 332 pagina’s, is een uitgave van de Stichting Klinkend Erfgoed Nederland (SKEN). Het boek is gratis, te bestellen via www.klinkenderfgoed.nl. Na ontvangst wordt het overmaken van een gift op prijs gesteld.
