Zo ongeveer 1975, Rotterdam, De Doelen, zaterdagmiddag, Arie J. Keijzer speelde een Bachprogramma op het Flentrop-orgel. Eén gulden en vijftig cent toegang. Je kon ook een fraai programmaboekje met toelichtingen van W.P. Verheul kopen. Halverwege het concert stond er een man op, boos roepend: ‘Bach, Bach, altijd maar Bach!’ – en hij verliet de Grote Zaal. Tja.
advertentie
Deze plaat van Bart Jacobs is een geslaagde poging weer eens een frisse Bach-cd neer te zetten. Werken van Bach-met-een-vraagteken en werken van zonen, tijdgenoten en leerlingen. En dan het orgel …
Ideale Bach-orgel?
Toen in 1959 het schitterende transeptorgel van de Rotterdamse Laurenskerk werd gemaakt, moet de begaafde intonateur Sybrand Zachariassen hebben geprofeteerd dat voortgaan op de ingeslagen weg ons dicht bij een heus Bach-orgel zou kunnen brengen. Er werd toen vooral in Schnitger-stijl gedacht. In 1973 maakte Reil een Schnitger-kopie van Uithuizen in Scheveningen. Gustav Leonhardt speelde wel Bach op kopieën van historische klavecimbels, maar kopieën van historische orgels voldeden nog lang niet en het leek ook onmogelijk.
Inmiddels zijn we decennia verder. In 1989 bouwde Van Vulpen iets fraais in Zuidhorn. In 2007 werd het Bach-orgel (Verschueren, naar Gottfried Silbermann) in de Grote Kerk van Dordt in gebruik genomen. Er is een sterke aandacht gekomen voor Midden-Duitse orgels als ideaal van en voor Bach. De gehele zoektocht naar het ideale orgel voor Bach – en dan ook nog eens gerelateerd aan de vraag voor welke periode van Johann Sebastian Bach! – zal vragen oproepen die uiteindelijk geen definitief antwoord kunnen krijgen.
In de zeventiende eeuw namen Franse klavecinisten bij uitvoeringsvraagstukken de toevlucht tot de bekende orakelspreuk Le bon goût décide, mon ami … Ik heb wel opnamen gehoord van ideale Midden-Duitse instrumenten waar Bach kennelijk idolaat van was, terwijl ik als luisteraar hevig begon te verlangen naar Haarlemse sesquialters, de Gravität van Alkmaar of het Groningse plenum. Mag dat?
Contius
Het Contius-orgel in de Sint-Michiels Vredeskerk te Leuven is een nauwkeurige reconstructie van een orgel dat Heinrich Andreas Contius in 1779 voor Liapaja (Letland) maakte. Bach moet bevriend zijn geweest met Contius en Bach liet op goede reviews achter van de orgels van Contius. Toen Contius naar Riga ging, kreeg hij aanbevelingsbrieven van Bach mee, waarin stond dat Contius het beste te bieden had wat binnen de toenmalige orgelbouwkunst te krijgen was. Zo’n aanbevelingsbrief van Bach is overigens een zeldzaamheid.
Binnen een in 2006 opgerichte Contius Foundation hebben de orgelmakers Joris Potvlieghe en Flentrop Orgelbouw samengewerkt, waarbij materialen en technieken zijn gebruikt die Contius zelf in de achttiende eeuw ook heeft toegepast. Een uniek project dat een werkelijk schitterend instrument heeft voortgebracht. Het orgel heeft twee klavieren, 38 registers en 2.021 pijpen. Zelfs de hoogte waarop het van het instrument werd geplaatst (niet onbelangrijk!) is naar een idee van niemand minder dan Sigiswald Kuijken op historisch peil gebracht.
Het orgel heeft het stoere, krachtige en diepgravende van de late Gottfried Silbermann-orgels, maar ook al iets lichtvoetigs, tastend naar de rococotijd. Met dit orgel is overigens het Le Picard-orgel vervangen dat in 1944 zo triest door een geallieerd vergissingsbombardement aan een einde kwam. Bijzonder vermeldenswaard is ook dat veel jonge mensen aan dit project hebben meegewerkt en dat jonge mensen de komende tijd alle orgelwerken van Bach ten gehore zullen brengen op dit nu al vermaarde orgel.
Jacobs
Bart Jacobs werd in 2012 benoemd tot organist-titularis van de Sint-Michiels- en Sint-Goedelekathedraal te Brussel. Daarnaast is hij sinds 2013 als organist ook verbonden aan de Onze-Lieve-Vrouw- en Sint-Leodegariuskerk van Bornem. Als solist en basso continuo-speler concerteert hij in heel Europa en treedt hij op met ensembles als Vox Luminis, Les Muffatti, Il Gardellino, Psallentes, Hathor consort, Currende, Collegium Ad Mosam, enz. Zijn in 2019 verschenen cd Concertos for organ and strings voor het label Ramée, met eigen reconstructies van concerto’s voor orgel en strijkers van J. S. Bach en uitgevoerd met barokorkest Les Muffatti werd een groot succes. Met deze opname heeft Jacobs allerlei prijzen binnengesleept.
Jacobs zet in met de Fantasia en Fughetta van Gottfried Kirchhoff. De partituur bevat basismateriaal op één notenbalk, waarop de uitvoerder al improviserend zijn weg moet vinden. Zo’n opzet was vooral van didactische aard: leerlingen ontwikkelden zo vormbesef en improvisatorische vaardigheden. Jacobs pakt de luisteraar meteen vast met zijn directe aanpak. Het spel van Jacobs is vlekkeloos en verzorgd. Een proeve van fraai laat-barokspel. Bij de hoge (soms wat uniforme!) standaard van uitvoering van barokmuziek die we nu internationaal gewend zijn kun je wel eens de unieke levendigheid, felheid en autoriteit van de opnamen uit de jaren 70 van Gustav Leonhardt missen: die albums Nord Deutschland, Oberitalien, Alpenländer … Maar Jacobs speelt zeker onderhoudend en onberispelijk.
Een opmerking over het artwork. Op de cover is de intrigerende kas geabstraheerd van de Leuvense Sint-Michiels Vredeskerk. Het label Ramée zet smaakvolle en prachtig vezorgde producties in de markt. Ik had echter graag het orgel in de ook fraaie contekst gezien. Nou ja, dat is een keuze.
Recommended by Bach is wel een van de werkelijk originele Bach-cd’s die de laatste jaren zijn verschenen. Origineel repertoire op een belangwekkende en bijzonder fraaie replica van een … nou ja, toch wel echt Bach-orgel. Recommended by Bach – het riep de speelse gedachte op dat deze titel misschien ook wel mag slaan op dit instrument, de bespeler en deze prachtige cd …
Recommended by Bach
Kirchhoff: Fantasie en Fughetta in Bes BWV 907; JS Bach: Ciaccona in G BWV 1004/5; Partite diverse sopra ‘Wer nur den lieben Gott lässt walten’ BWV 642, 690, 691 & 691a; Anoniem 18e eeuw: drie koraaltrio’s uit de Hahn-collectie BWV Anh. i. V.; WF Bach: Prelude, Largo en Fuga in f BWV 534 & 1056/2; Telemann: Andante uit Fluitconcdret in G TWV 51:G2; Walther: Concerto per la Chiesa del signor Telemann; CPE Bach: Sonate in d BWV 1020 / H. 542.5; Müthel: Fantasia in F
Bart Jacobs, Contius-orgel, Sint-Michiels Vredeskerk, Leuven
Ramée / Out there Music – RAM 2203, TT 81’45, prijs € 19 | outhere-music.com
