De korte recensie: Zoiets moois heb ik nog niet vaak gezien en gehoord. Deze box over Engelse orgelbouw moet je aanschaffen! Drie cd’s en vier dvd’s later – het bekijken en beluisteren duurt bij elkaar ongeveer vijftien uur – weet je alles over Engelse orgelbouw. Wereldwijd en door de eeuwen heen.
advertentie
De lange recensie
Ik keek even vreemd op bij het begin van de eerste dvd. Waar gaat dit over? Maar na drie minuten was mijn aarzeling voorbij. Nog een minuut later werd ik enthousiast en nu ik alles heb bekeken en beluisterd, ben ik diep onder de indruk.
Waar hebben we het over? Over de 3cd/4dvd-box The English Organ – a Will Fraser film met presentator en organist Daniel Moult.
Daniel Moult
Moult (1973), directeur van de orgelafdeling van het conservatorium in Birmingham, is een geboren verteller en een uitstekend speler. Neem daarbij het feit dat de hele productie grondig is voorbereid. Er is niets aan toeval overgelaten en alles is grondig onderzocht.
Engelse orgels staan niet alleen in Groot-Brittannië, maar ook in Australië, Nieuw-Zeeland en de Verenigde Staten van Amerika. En daar is Moult met zijn camerateam ook naartoe geweest om al het moois te laten zien en horen.
Daniel Moult vertelt niet alleen, hij laat ook anderen aan het woord. Dat is een goede greep, want zo leer je heel wat mensen kennen, van wie alleen het bestaan wist.
Gwynn
Neem bijvoorbeeld Dominic Gwynn van de orgelbouwfirma Goetze and Gwynn, gespecialiseerd in historische orgels. Hij is een man die in de loop van zijn leven ervaringskennis heeft opgedaan en zich heeft verdiept in de geschiedenis van de Engelse orgels, en weet dat in breed perspectief te plaatsen.
Veel grote stadskerken op het Europese vasteland hebben of hadden grote historische orgels aan de westmuur. Engeland niet. Waarom eigenlijk niet? Gwyn legt het uit.
‘We moeten blij zijn met wat we hebben uit die tijd’
Voor de reformatie stonden er in de kerken verschillende kleine orgels die werden gebruikt op verschillende momenten van de liturgie of tijdens de verschillende getijdediensten. Daar komt bij: van 1560 tot 1590 werden er vanwege roerige kerkelijke omstandigheden – de reformatie – geen orgels gemaakt. In Schotland werden zelfs geen orgels gebouwd tot het eind van de negentiende eeuw.
In die dertig jaar vond dus ook geen kennisoverdracht plaats. Orgels waren klein, en niet nodig in de protestantse liturgie. ‘We moeten blij zijn met wat we hebben uit die tijd’, constateert Gwynn.
Break
Tot overmaat van ramp is er nog een break in de Engelse orgelgeschiedenis: Oliver Cromwell verwoestte in de zeventiende eeuw veel orgels tijdens de Civil War. Orgelmaker Thomas Dallam week uit naar Bretagne, maar in 1660 kwamen de Dallams terug naar Engeland.
Dat verblijf in Bretange heeft ervoor gezorgd dat in het oudste nog bestaande kerkorgel in het Verenigd Koninkrijk nog steeds Franse invloeden zijn te horen. Het instrument staat in de kerk St. Botolph without Aldgate in Londen.
Father Smith
Door het gebrek aan orgelmakers zien ondernemers op het vasteland hun kans schoon en vestigen zich in Engeland. De bekende bouwer Father Smith is er zo een. Volgens Moult heette hij in zijn geboorteland Schmidt (dat klopt) en kwam hij uit Nederland (dat klopt niet). Het is het enige foutje waarop ik Moult en zijn team heb kunnen betrappen.
Engelse bouwers zorgden voor vernieuwingen. De zwelkast wordt in 1712 in Engeland uitgevonden. Gek genoeg hadden in die tijd de orgels nog geen pedaal. Sommige orgels hadden een apart handklavier van twee octaven naast de gewone klavieren. Dat extra klavier bevatte basregisters, die door een extra man of vrouw moesten worden bespeeld. Moult laat het zien en horen.
Schaalvergroting
De industriële revolutie veranderde alles. Pas dan is er sprake van schaalvergroting en worden de stadsorgels net zo groot en als in de Nederlandse en Duitse steden.
En meer nog dan op het vasteland weten de Engelse orgelbouwers als Hill en Willis te innoveren met registers als Ophicleide en de verschillende soorten tuba’s. De orgelbouwers zoeken en vinden inspiratie in Nederland en Duitsland en hebben interesse in de muziek van Johann Sebastian Bach.
Goed gekozen orgels
Moult demonstreert alle orgels zelf met improvisaties en literatuur. De orgels zijn goed gekozen. Gelukkig laat hij niet alleen de grote bekende orgels horen, maar ook kleine en kleintjes.
Slechts een nadeel heeft de box: het boek(je) is niet zo mooi vormgegeven. De disposities zijn afgedrukt over foto’s, waardoor registernamen soms bijna niet te lezen zijn. Maar de rest van deze productie is zo formidabel goed.
Veel te weten
Er is zo veel te weten. Bijvoorbeeld dat Willis in serie meer dan honderd kleine orgels bouwde. Het type kreeg de naam Scudamore en is overal in Engeland te vinden. Moult laat het vierstems orgel (drie achtvoeten en een viervoet) maar anderhalve minuut horen. Dat had van mij langer gemogen.
Veel aandacht – terecht is er voor het Hill-orgel in Sydney Town Hall uit 1890. Het Instrument heeft vijf klavieren, 124 stemmen en … klinkt niet eens heel erg Engels en ziet er niet erg Engels uit. Hoe dat komt?
Waarschijnlijk omdat Hill hier zijn gang kon gaan, vertelt de organist van de Town Hall: Hij had hier geen last van bemoeials en betweters, zoals in Londen. Veel Engelse orgelbouwers leverden eind negentiende eeuw aan Australië, Nieuw Zeeland en de Verenigde Staten. Wat een onderneming!
Het beste van het beste
De orgels die Moult laat zien en horen, zijn het beste van het beste van Engeland. Natuurlijk kan hij niet alles laten horen aan het orgelmoois van Engeland. Liverpool Anglican Cathedral en Liverpool Metropolitan Cathedral ontbreken. Maar dat is natuurlijk gezeur van mij.
Ik heb alleen maar genoten, vooral van orgels die ik nog helemaal niet kende. Er is zoveel te weten!
The English Organ
A Will Fraser Film
Daniel Moult | Performer and Presenter
Fugue State Films – FSFDVD012, box 4 dvd’s + 3 cd’s, booklet 64 pagina’s met foto’s en disposities van de 33 bespeelde orgels, prijs £ 68,50 | fuguestatefilms.co.uk
