Ontwikkelt het pijporgel zich verder, of is het iets van vroeger tijden en voorbij? Met deze vraag in gedachten besloot het Orgelpark in 2018 bij de bouw van een achttiende-eeuwse stijlkopie een stap verder te gaan en er meteen een hyperorgel van te maken, dat een orgel van de 21e eeuw zou moeten worden.
advertentie
Technisch bezien maakte men een springladenorgel met elektrische tractuur, gekoppeld aan computerbesturing. Dat lijkt pure gekkigheid, maar op die manier is het mogelijk om iedere pijp afzonderlijk tot klinken te brengen en de klank ervan verregaand te beïnvloeden, waardoor die zeer ongebruikelijke geluiden, anders dan een stationaire toon, kan voortbrengen.
Gefascineerd
De organist Trevor Grahl was al jong gefascineerd door ’rare’ geluiden die een orgel kan produceren, bijvoorbeeld door registers niet helemaal open te trekken of te spelen met de windmotor. Voor het hyperorgel in het Orgelpark maakte hij de omvangrijke compositie Of Ancient Days, waarin hij zijn fantasie wat dat betreft helemaal de vrije loop heeft kunnen laten.
Uitgangspunt van zijn kunstwerk is het aloude scheppingsverhaal. De scheppingsdagen worden verklankt op het hyperorgel, afgewisseld op het barokorgel met delen uit Bachs partita Sei gegrüsset, Jesu gütig, die de nachten moeten verbeelden.
Het hyperorgel klinkt even wonderlijk als de schepping zelf is. Het tuft, ratelt, rinkelt, tingelt, twinkelt, rommelt, dendert, krijst, ruist, ratelt, zucht, huilt, blaast, piept, schuurt, tsjilpt, dondert, tokkelt en krast. Soms waan je je in een fabriekshal, soms midden in de natuur. De klanken gaan in de richting van omgevingsgeluid en elektronische muziek, maar alles is akoestisch opgewekt met orgelpijpen.
Op deze manier is het hyperorgel weer wat het pijporgel altijd geweest is: een organum, werktuig, kortom een klankmachine. Af en toe doemen flarden geluid op die ouderwets orgelmatig aandoen. De collage van definieerbare en ondefinieerbare geluiden heeft een mysterieus effect. Dat is mooi want de schepping is immers een mysterie!
Kakofonie
Menigeen zal geïrriteerd raken en het als herrie en lawaai bestempelen, maar wie zich overgeeft en openstelt voor iets dat echt nieuw is en zich laat meeslepen door de fantasie van Grahl en de klankdiversiteit van het hyperorgel, zal een boeiend klankavontuur beleven. De kakofonie van geluiden komt misschien chaotisch over, maar over de compositie is goed nagedacht; die is heel organisch en tegelijk even wonderlijk en complex als de schepping zelf.
‘Nachten van Bach’
Een contrast met de levendigheid van de muziek op het hyperorgel van Gralhs scheppingsdagen vormen de ‘nachten van Bach’ op het barokorgel. Het spel van Ajossa komt wat droog en dwingend over, maar de weinig genereuze zaalakoestiek van het Orgelpark hielp haar ook niet. De cd is natuurlijk ook niet bedoeld om het barokorgel met Bach optimaal te etaleren.
Alle nadruk ligt op de creatie van Grahl. Zo is er wel een verschil van dag en nacht ontstaan tussen de beide orgeltypen. En dat roept intrigerende vragen op. Is het klassieke pijporgel dan toch iets van vroeger tijden, van dingen die voorbijgaan? Is de orgelcultuur op z’n eind en is het hyperorgel een herschepping waar het instrument de toekomst mee tegemoet kan?
Mediteren
De meditaties over de scheppingsdagen nodigen ook uit om te mediteren over het wezen van orgelklank zelf. De microkosmos waarin het hyperorgel de klassieke orgelklank ontleedt, blijkt bij nauwkeurig luisteren helemaal niet zover af te liggen van wat je als luisteraar naar het klassieke orgel gewend bent. Andersom is het leuk om te merken dat je bijvoorbeeld de aanspraak van pijpen beter waarneemt doordat beide orgeltypen zo contrasterend naast elkaar gezet zijn.
De vormgeving van het boekje is verzorgd, rustig en gelukkig niet al te experimenteel. De toelichting op de muziek door musicoloog John Fallas is ronduit meesterlijk. Maar omdat zijn tekst, helemaal passend bij de productie, wat abstract en filosofisch van aard is, zal die niet voor iedereen geschikt zijn. De informatie over het orgel is summier, maar op de website van Het Orgelpark zijn voor wie meer wil weten een mooie documentaire over de bouw van het barokorgel en informatieve gebruiksaanwijzingen van het hyperorgel te bekijken.
Indrukwekkend monument
Of Ancient Days is een intrigerend kunstwerk dat veel vragen oproept. De toekomst zal antwoorden brengen, en die zullen nu al voor iedereen helemaal anders zijn, maar Gralhs diepzinnige klankmeditatie is alvast een indrukwekkend monument. Voor zowel het ‘eeuwige’ orgel als de schepping waarin we leven.
Trevor Grahl: Of Ancient Days
Grahl: Of Ancient Days; Bach: Partita ‘Sei gegrüsset, Jesu gütig’
Trevor Grahl, hyper organ; Francesca Ajossa, Utopa Barokorgel, Orgelpark, Amsterdam
Cobra Records – 0089, TT 54’10, booklet 24 pp. EN/NL prijs € 8,99 – € 18,99 (cd, download en streaming) | cobrarecords.com
