Op zondag 1 oktober 2023 is het gerestaureerde Smets-orgel in de Heilig Kruiskerk in Korbeek-Lo (België) in gebruik genomen. De restauratiewerkzaamheden aan dit achttiende-eeuwse instrument werden uitgevoerd door Verschueren Orgelbouw in Ittervoort.
advertentie
Al sinds het begin van de twaalfde eeuw staat er een kerkgebouw op de plek van de Heilig Kruiskerk in Korbeek-Lo in de gemeente Bierbeek, iets te zuidoosten van Leuven. Het huidige kerkgebouw werd gebouwd in de 18e eeuw in barokstijl en in 1715 vernieuwd in rococostijl. De toren werd in 1852 toegevoegd.
Het exacte bouwjaar van het orgel is niet bekend, maar op basis van constructiekenmerken wordt het aan Jan Smets toegeschreven. Het is mogelijk dat het orgel oorspronkelijk voor een andere kerk is gebouwd, want in 1802 wordt het orgel in Korbeek-Lo aangekocht. G. Campy werd betaald voor het ‘uytbreken der orgelkasse en het wederom plasseren der zelve’; orgelmaker Jan Smets ontving een betaling voor het ‘stellen der orgel’.
Wijzigingen
In 1837 werd het orgel schoongemaakt door P. van Gele uit Leuven. In de daaropvolgende jaren verzorgde hij ook het onderhoud. Tijdens de verbouwing van de kerk in de jaren 1852-1854 werd het orgel (tijdelijk) verplaatst. Tot dat moment was het instrument vermoedelijk nauwelijks gewijzigd. Op een zeker moment werden enkele registers gewijzigd. Hoewel deze veranderingen niet gedocumenteerd zijn, wordt aangenomen dat ze zijn uitgevoerd door Leonard Dryvers.
In 1879 werd de windvoorziening vervangen door Pierre Schyven uit Brussel. In 1926 voerde Emile Kerkhoff herstellingen uit en later werd het onderhoud verzorgd door Gerard D’Hondt. Wanneer het klavier werd vervangen blijft onduidelijk. Op een bepaald moment werd ook de toonhoogte aangepast, waarbij de pijpen werden ingekort.
Restauratie 1991-1992
In de jaren 1991-1992 werd het orgel gerestaureerd door Wilfried Praet. Hierbij werd technisch herstel uitgevoerd aan de windlade, mechanieken, klaviatuur en pijpwerk. In dat kader werd ook de lage toonhoogte hersteld. De orgelkast werd geschilderd en voorzien van nieuwe deuren in de rugwand. De reconstructie van drie verdwenen registers kon om budgettaire redenen niet worden uitgevoerd.
Restauratie 2022-2023
Enkele jaren geleden werd een restauratieplan opgesteld door SPECTRUM collectief in Hasselt. Tijdens het werk trad Pieter Vanhaecke op als orgeldeskundige, en Michel Lemmens was als erfgoedconsulent namens de Vlaamse Gemeenschap nauw bij de restauratie betrokken. De werkzaamheden werden uitgevoerd door Verschueren Orgelbouw in samenwerking met meubel- en schilderwerkrestaurator Profiel te Wevelgem.
De orgelkast werd meubeltechnisch hersteld, de niet originele deuren van de achterwand werden vervangen en het meubel kreeg opnieuw een eikenimitatie afwerking na onderzoek van oudere afwerkingslagen. Een loopplank werd aan de achterzijde van de orgelkast aangebracht om stem- en onderhoudswerk mogelijk te maken.
Windvoorzienig
De laat-negentiende-eeuwse magazijnbalg werd vervangen door een meervouwige keilbalg die achter het orgel in de torenruimte werd geplaatst en wordt gevoed door een windmotor. Enkele delen van het oude windkanaal bleven bewaard en dienden als uitgangspunt voor de nieuw te vervaardigen kanaaldelen.
De tremulant werd gereconstrueerd naar het exemplaar in het Smets-orgel in Ottenburg. Alle conducten werden vanwege loodoxidatie. De Rossignol die eerder door Praet was gereconstrueerd, werd gehandhaafd.
Windlade
Tijdens de restauratie van 1992 werd het cancellenraam van de windlade bekleed met trekvrije platen. Nu werd het cancellenraam opnieuw uitgegoten, de ventielen gevlakt en opnieuw beleerd, de pulpeten vervangen en Liegelindringen aangebracht in het sleepbed en aan de onderzijde van de pijpstokken. De oude pijproosters werden hersteld, en nieuwe roosters werden gemaakt voor de te reconstrueren registers.
Klaviatuur
Er werd een nieuw klavier gemaakt naar het historische exemplaar in de Sint-Martinuskerk in Wilsele. De toetsen zijn van eikenhout, de ondertoetsen belegd met been en de boventoetsen met ebben. De bakstukken zijn bekleed met palissander. Het pedaalklavier is uitgevoerd als kistpedaal. Ook hier stond het exemplaar in Wilsele model. De registerknoppen zijn historisch of in 1992 bijgemaakt. De registernamen zijn op perkament gekalligrafeerd. Er werd een nieuw orgelbankje van eikenhout vervaardigd.
Mechaniek
Het oude wellenbord werd gerestaureerd. In verband met de toevoeging van een (kist)pedaal werd een nieuw speeltafelwellenbord gemaakt, gebaseerd op de makelij van het wellenbord van het manuaal. De registermechaniek, met ijzeren walsen en zwaarden, is origineel en zorgvuldig gerestaureerd.
Pijpwerk
Het oude pijpwerk was al verlengd tijdens de vorige restauratie om de oorspronkelijke toonhoogte te herstellen. Op basis van de steminrichtingen in de frontpijpen werd bepaald dat een toonhoogte van a1 = ca. 415 Hz aannemelijk is.
De in 1992 bijgemaakte pijpen van de Fourniture werden vervangen door nieuwe exemplaren die stilistisch beter passen. Uit onderzoek kwam naar voren dat het aannemelijk is dat Smets een Fluit 2’ disponeerde in plaats van de eerder veronderstelde Tierce. De nieuwe pijpen van Cimbale, Sesquialter en Fluit 2’ werden voor zowel de metaalsamenstelling als mensuur en constructiedetails gemaakt naar voorbeeld van het historische pijpwerk.
Winddruk en temperatuur
De winddruk werd na vergelijk met relevante voorbeelden proefondervindelijk op 74 mm waterkolom vastgesteld. Vanwege de eerdere aanpassingen aan de toonhoogte waren bijna alle pijpen in het verleden ingekort, waardoor het oorspronkelijke stemmingssysteem niet meer kon worden achterhaald. Er werd gekozen voor de temperatuur volgens Rousseau & D’Alembert, die zowel voldoende mogelijkheden biedt voor huidig gebruik als zorgt voor voldoende kleur en karakter. Dit stemmingssysteem is ook afgeleid van de middentoonstemming, wat gezien de Zuid-Nederlandse origine van het orgel een logische keuze is.
Ingebruikname
De inauguratie van het orgel vond plaats op zondagmiddag 1 oktober 2023. Het orgel werd aan het pobliek gepresenteerd door de plaatselijke organisten Ann Ballieu, Bart Stevens, Herman Baumers, Jef Gulicnk, Jenny Van der Meersche en Johan Jonniaux.
Dispositie
in volgorde van het pijpwerk op de windlade
Manuaal C-e3
Prestant [4] – C-b1 front, af h1 op lade
Cornet (IV] – op twee bankjes achter het front
Bourdon [8] – C-c eiken, afgevoerd. Af cis metaal, op lade
Doublette [2] – C-E front, vervolg op lade
Flutte 4 – gedekt, metaal, af b2 open
Nasard [3] – roergedekt, vanaf d2 open
Flutte 2 – nieuw naar voorbeeld Wilsele: roergedekt, af g1 open
Fourniture [III] – hoogste koor bijgemaakt
Cimbale [II] – nieuw, reconstructie samenstelling o.b.v. pijprooster
Sesquialtera [II] B/S – nieuw, reconstructie samenstelling o.b.v. pijprooster
Trompette [8] B/S – oud, d nieuw, bekers C-Dis bijgemaakt
Pedaal C-f
Aangehangen
Werktuiglijke registers
Tremblant – inliggend
Rossignol – bestaand, reconstructie Praet, 1992
Samenstelling vulstemmen
Cornet IV
cis1 4 2 2/3 2 1 3/5
Fourniture
C 1 2/3 1/2 cis 2 1 1/3 1 cis1 2 2/3 2 1 1/3 cis2 4 2 2/3 2
Cimbale
C 1/3 1/4 cis 2/3 1/2 cis1 1 2/3 cis2 1 1/3 1
Sesquialtera
C 1 1/3 4/5 cis1 2 2/3 1 3/5
Stemming: Rousseau & D’Alembert
Toonhoogte: a = 415 Hz (bij 16° C)
Winddruk: 74 mm waterkolom
Gegevens met dank aan Verschueren Orgelbouw, Ittervoort
