Van 1779 tot 1926 bouwde de familie Van Dam bijna 250 orgels in ons land. Vooral die van de tweede en derde generatie zijn in trek. Vanwege hun fraaie kasten – en hun levendige geluid. Tot voor acht jaar waren deze Van Dams slechts sporadisch op cd’s te beluisteren: Assen, Enschedé, Lopik, Wageningen, Witmarsum, in de ‘Box van Okke’ Hoogkerk, Franeker, en Tholen natuurlijk – veel meer was er niet te vinden. Maar de afgelopen tijd is daar flink verandering in gekomen. Dankzij Atze Veldhuis.
advertentie
Veldhuis groeide op tussen drie Friese Van Dams: hij kreeg les in Britswerd, speelde zijn eerste dienst in Tzummarum en was veertig jaar lang organist in Goutum. In 2003 leerde hij Wim Verburg kennen, de maker van orgelsite.nl. Met hem maakte hij enkele tochten langs Van Dam-orgels in Noord-Holland. Tijdens deze tochten liet Verburg regelmatig Rheinberger horen. Toen ook in 2009, tijdens de viering van Veldhuis’ gouden jubileum in Goutum, Rheinberger tot klinken kwam, ontstond het idee om alle Sonates van deze Zuid-Duitse meester op Van Dam-orgels uit te voeren en op te nemen. En wel op Van Dams die in hetzelfde jaar als de Rheinberger-sonates zijn gemaakt.
Eerbetoon
Zo verscheen in 2010 een eerste cd, met de Sonates 4, 7 en 17. Uitgevoerd op de orgels van Anjum, Zuid-Scharwoude en Gramsbergen door Wisgerhof, Donker en De Jong – en opgenomen door de initiatiefnemer zelve. Het project is daarna niet helemaal volgens plan verlopen: een aantal malen moest de lijst van orgels en organisten worden aangepast. Maar op 25 augustus j.l. kon het worden afgerond met de presentatie van een zevende cd, met daarop de Sonates 9 en 10.
De onderneming is een drievoudig eerbetoon: aan Rheinberger, aan de orgelmakers Van Dam, en aan Wim Verburg, die in 2010 overleed, 44 jaar oud. Op elke cd is een opname te beluisteren waarop hij Rheinberger op een Van Dam vertolkt. En het moet gezegd: dat deed hij beslist niet onverdienstelijk!
Sonates
Van harte feliciteren we Veldhuis met het voltooien van dit project: met twintig Sonates, orgels en organisten is een boeiend geheel ontstaan. Allereerst dankzij de Sonates. Hoe verschillend ze zijn, hoef ik hier hopelijk niet uit te leggen. Ook niet dat ze oerdegelijk zijn en soms lang van stof. En dat er meer moois dan alleen een Cantilene in te vinden is. Er wordt wel gezegd dat ze doen denken aan de Sonates van De Lange. Maar soms lijken ze ook verrassend veel op die van een andere leeftijdgenoot: de Marcia Religiosa uit de Zesde Sonate (1880) begint bijna precies zo als Finale (13:50) uit de Vierde van Guilmant (1884)!
Orgels
Je zou het niet misschien niet denken, maar ook de orgels op deze cd’s klinken verschillend – ook al hebben ze verwante disposities en zijn ze alle, op één na, door dezelfde generatie Van Dam gemaakt. Dat komt door de ruimte waarin ze staan: Hoogwoud en Hoogerheide zijn een wereld van verschil. Maar ook door ingrepen van latere orgelmakers: Nunspeet klinkt dunner, Lopik kaler, en Nieuwleusen donkerder dan een gemiddelde Van Dam. Terwijl die laatste in originele toestand is teruggebracht. Merkwaardig! De orgels die het meest imponeren zijn uiteraard de drieklaviers-kolossen in Tholen en in Enschedé. Monumenten om trots op te zijn!
Bij het selecteren van de orgels is Veldhuis gelukkig niet rigide te werk gegaan. Voor tien Sonates is een Van Dam gekozen waarvan het bouwjaar niet precies overeenstemt met dat van de Sonate, maar die wel is voorzien van een behoorlijke dispositie en een vrij Pedaal. Zodat Rheinberger optimaal tot zijn recht komt. De Sonates 9 en 10 worden zelfs op orgels met een zeer afwijkend jaartal uitgevoerd. Wat mij betreft had dat ook gemogen met Sonate 8 met z’n Passacaglia: die wordt nu gespeeld in Westwoud, op een instrument met aangehangen Pedaal. Dat klinkt duidelijk als een maatje te klein …
Organisten
Niet in het minst is er variatie dankzij de spelers. Rijp en groen is op de schijfjes te beluisteren: van gerenommeerde vaklui als Hage en Mourik, via bekwame amateurs tot aan Niels Eversdijk, een talent van achttien jaar. Hun vertolkingen variëren van ietwat grof tot zeer verzorgd. Van stijf tot soepel. Van rechttoe rechtaan tot zeer bevlogen. En aan de articulatie is hun afkomst te herkennen! Dat niet elke Sonate even goed tot klinken komt, is natuurlijk jammer. Maar dit doet niets af aan de charme van deze cd’s: ze zijn als een heerlijke orgeltocht langs twintig fraaie instrumenten (overzicht zie onder).
Boekjes
Minder ben ik te spreken over de boekjes die bij de schijfjes zijn gevoegd. Er is informatie in te vinden over de spelers en over de Sonates. Maar de jaartallen van de nummers 3 en 14 tot en met 18 kloppen niet: ze zijn aan die van de orgels aangepast. Voorts is de informatie over de bespeelde instrumenten zeer gebrekkig en soms onjuist (Westwoud, Gramsbergen, Zuid-Scharwoude). Dat had beter gekund. Gelukkig zijn wel goede foto’s en disposities van de orgels afgedrukt.
Cd’s
De afgelopen decennia is Rheinbergers orgelmuziek meer dan eens op cd’s vastgelegd. Rond zijn honderdste sterfdag in 2001 verschenen maarliefst drie series waarop het te beluisteren is:
- een zevendelige serie waarop Duitse organisten Walckers, Links en Sauers bespelen, onder meer in Bremen en Berlijn (Motette, 1996-2000);
- een achtdelige serie met Wolfgang Rübsam op de Sauer/Rieger in de Dom van Fulda (Naxos, 1998-2007);
- een twaalfdelige serie met Rudolf Innig op romantische reuzen in Zwitserland en Zuid-Duitsland (MDG, 1999-2004).
Bovendien verschenen in de Engelstalige wereld twee series waarop de Sonates te horen zijn:
- een vijfdelige, nog onvoltooide serie met Bruce Stevens op Amerikaanse orgels uit de negentiende eeuw (Raven, 1988-2017);
- een zesdelige serie met Roger Sayer op de Harrisson in de Londense Temple Church. (Priory, 2018).
Je kunt je daarom afvagen wat de serie van Veldhuis hieraan toevoegt. De genoemde instrumenten zijn immers een stuk groter dan een gemiddelde Van Dam. En hebben meer fluitend en strijkend materiaal in huis om de Sonates in te kleuren. Wie de cd’s beluistert merkt echter dat een Van Dam met z’n frisse Prestanten, mild strijkende Salicionalen, ronde fluiten, doorslaande Klarinet en ruige plenum, qua zeggingskracht niet voor een romantische reus hoeft onder te doen.
- Präludium uit de 19e Sonate, gespeeld door Eric Quist in Wageningen;
- Toccata uit de 14e Sonate, gespeeld door Dick Sanderman in Enschedé.
Wordt vervolgd …
In een verslag over het project schrijft Veldhuis: ‘… er zijn nog heel veel losse werken, zoals Trio’s, Charakterstücke, Fughetta’s en Monologen. Dus als cd 7 met de Sonates 9 en 10 klaar is […] komt er misschien nog een bonus-cd.’ We wachten af, wie weet !
Joseph Rheinberger – De 20 orgelsonates gespeeld op van Dam-orgels | Vol. 1-7
Uitgave Atze Veldhuis in eigen beheer | Vol. 1: JVV-371 / 2: JVV-391 / 3: JVV-412 / 4: JVV-420 / 5: JVV-486 / 6: JVV-544 / 7: JVV-615 |
De cd’s zijn verkrijgbaar bij Atze Veldhuis: ezta081@outlook.com.
