In het Orgelpark te Amsterdam is op woensdag 21 maart het Utopa Barokorgel in gebruik genomen. Het orgel is gebaseerd op het werk van de achttiende-eeuwse orgelmaker Zacharias Hildebrandt en combineert historische bouwprincipes met 21ste-eeuwse technieken om het orgel ook digitaal te bespelen. Het instrument is gerealiseerd door vier bedrijven, waarvan Elbertse Orgelmakers te Soest als hoofdaannemer optrad.
advertentie
Plannen voor de bouw van het Barokorgel ontstonden eind 2012. Het Orgelpark beschikte al over een Duits-romantisch orgel van Sauer, een Frans-romantisch orgel van Verschueren, een neobarok Van Leeuwen-orgel en had eerder dat jaar de reconstructie in gebruik genomen die Reil maakte van het laat-Middeleeuwse Gerritz-orgel uit 1479. Om het instrumentarium ook te voorzien van een orgel voor de muziek van Bach en tijdgenoten werd in het voorjaar van 2013 besloten het Barokorgel op de plaats van het Van Leeuwen-orgel te realiseren.
Het totstandkoming van het nieuwe orgel werd geleid door een kernteam van het Orgelpark, met Loek Dijkman als voorzitter (Dijkman is voorzitter van Stichting Utopa, de initiatiefnemer van het Orgelpark), Sylvia de Munck (vice-voorzitter Stichting Utopa), Johan Luijmes (artistiek leider Orgelpark), Hans Fidom (researcher Orgelpark, bijzonder hoogleraar Orgelkunde Vrije Universiteit Amsterdam), Peter Peters (onderzoeker Universiteit Maastricht) en Hans Elbertse (orgelmaker).
Inspiratie voor het nieuw orgel werd opgedaan tijdens een aantal orgelreizen en een serie colloquia en symposia die het Orgelpark organiseerde in het kader van zijn wetenschappelijke Orgelpark Research Program. Daarbij liet het team zich informeren door belangrijke experts uit de hele wereld.
Hildebrandt
Het Orgelpark koos tijdens de onderzoeksreizen voor het concept dat orgelmaker Zacharias Hildebrandt, een tijd- en streekgenoot van Johann Sebastian Bach, in de eerste helft van de achttiende eeuw ontwikkelde. Voor de kleuren en ornamentiek van de orgelkas heeft Hildebrandts eerste orgel, in Langhennersdorf (1721), model gestaan. Voor de proporties van de kas was het orgel in Sangerhausen (1728) leidend. De dispositie is naar voorbeeld van de orgel in Hettstedt (1749) en Dresden (Dreikönigskirche, 1757) samengesteld. Omdat het pijpwerk van dit orgel al meer dan een eeuw geleden is verdwenen, is voor het Amsterdamse pijpwerk gekeken en geluisterd naar het Hildebrandt-orgel in Naumburg (1746).
Voor de bouw van het orgel werden meerdere bedrijven ingeschakeld. Hoofdaannemer Elbertse Orgelmakers B.V. te Soest maakte de kas, de (vier) balgen, de mechaniek en de windladen. De Duitse orgelmaker Herman Eule Orgelbau GmbH uit Bautzen (D), die het Hildebrandt-orgel in Naumburg in 2000 restaureerde en reconstrueerde, tekende voor de vervaardiging van het pijpwerk van het nieuwe barokorgel. De Japanse orgelmaker Munetaka Yokota uit Tokyo (Japan) verzorgde de intonatie. Het schilderwerk werd uitgevoerd door Gerard de Jongh te Waardenburg, het snijwerk is van de hand van Gert van den Dikkenberg te Veenendaal.
Digitaal
Hoewel het orgel in hoge mate naar achttiende-eeuwse principes is gebouwd, heeft het Orgelpark toch ook zijn eigen principes niet willen verloochenen. De missie van het Amsterdamse orgelpodium om het orgel door ‘een nieuwe presentatie te willen integreren in het muziekleven’ uit zich in dit project door de combinatie met 21ste-eeuwse technologie. Zo is het orgel niet alleen mechanisch bespeelbaar vanaf een geheel in achttiende-eeuwse stijl vormgegeven klaviatuur, maar ook beneden in de zaal vanaf een vrijstaande digitale speeltafel. Deze constructie werd eerder in het Orgelpark gekoppeld aan het Sauer-orgel, waarbij de kegels in de windladen onder de individuele orgelpijpen werden voorzien van eigen elektromagneten, waardoor elke toon binnen een register via digitale techniek flexibel is in te zetten.
Voor de digitale orgeltechniek (hard- en software) werd de firma Sinua GmbH uit Düsseldorf ingezet, die al eerder de digitale speeltafel van het Sauer-orgel in het Orgelpark had ingericht.
Omdat de klassieke sleepladensysteem met tooncancellen die mate van flexibiliteit niet biedt, werd in het nieuwe Barokorgel gekozen voor springladen, waarbij elke toon binnen een register zijn eigen ventiel heeft. Door de ventielen te voorzien van een elektromagneet, kan de aansturing daarvan op individueel niveau via de digitale speeltafel worden geprogrammeerd en aangestuurd. Dat maakt het orgel ook inzetbaar voor nieuwe muziek.
Hyperorgel
Op deze wijze is een zgn. ‘hyperorgel’ ontstaan: een instrument waarin digitale technologie is geïntegreerd om het instrument te laten aansluiten bij de 21ste eeuw. Anders dan in andere hyper organs is dit in Amsterdam gecombineerd met een historisch geïnspireerde klankwereld. De digitale techniek maakt het mogelijk om bijvoorbeeld nieuwe klanken samen te stellen, om de attack en release van de tonen tijdens het musiceren te manipuleren of om de windtoevoer te veranderen. Ook is het mogelijk om het orgel te bespelen met touchscreens, laptops en andere interfaces.
De mechanische klaviatuur heeft een omvang van C-d3 voor de manualen en C-d1 voor het pedaal. De windladen zijn uitgebouwd tot respectievelijk a3 en g1 en geheel bespeelbaar via de digitale speeltafel die ook de mogelijkheid van transponeren biedt. De registertractuur is op beide klaviaturen geheel elektrisch. De windvoorziening wordt gevoed door een windmotor, maar kan ook door balgentreders worden bediend.
Ingebruikname
Het ingebruiknameconcert vond plaats woensdag 21 maart 2018, de 333ste geboortedag van Johann Sebastian Bach. Marcel Verheggen bespeelde het orgel in een geheel aan Bach gewijd programma, daarin bijgestaan door het koor Studium Chorale onder leiding van Hans Leenders. Nog tot en met zondag 25 maart zijn concerten en activiteiten gepland rondom de ingebruikname van het Utopa Barokorgel. Zo is er zaterdag 24 maart van 11.00 tot 17.00 uur een ‘Digital Organ Day’ waarop de organisten Jacob Lekkerkerker, Bram Stadhouders, Ansgar Wallenhorst, Hans-Ola Ericsson concertdemonstraties verzorgen van de digitale speelmogelijkheden van het orgel. Meer over het ingebruiknameweekend is te vinden op www.orgelpark.nl
.
Dispositie
Hauptwerk C-d3 / a3
Principal 8
Burdun 16
Rohrflött 8
Quintadehn 8
Octav 4
Gemshorn 4
Weit Pfeiffe 2
Sexquint altra II
Mixtur V
Cymbel III
Cornett IV
Fagott 16
Trompet 8
Oberwerk C-d3 / a3
Principal 4
Gedackt 8
Violdigamba 8
Unda maris 8
Rohrflött 4
Nasat 3
Octav 2
Waldflött 2
Tertia 1 3/5
Quinta 1 1/2
Sifflött 1
Scharf IV
Vox humana 8
Pedal C-d1 / g1
Principal 16
Subbass 16
Quint bass 12
Octav 8
Posaune 16
Posaune 8
Clarin 4
Werktuiglijke registers
Manualkoppel – schuifkoppel
Pedalkoppel
Tremulant Hauptwerk
Schwebung Oberwerk
Nachtigall
Cymbelstern
Toonhoogte: a1 = 415,3 Hz (transponeerbaar bij gebruik digitale tractuur)
Stemming: ontwikkeld door Ibo Ortgies: vier 1/5-comma kwinten, twee 1/10-komma kwinten
Winddruk: 63 mm
© 2018 fotografie Orgelpark.nl
