Van Dam-orgel Grote Kerk Enschede weer in gebruik na groot onderhoud

Op 5 april 2023 werd het grote Van Dam-orgel in de Grote Kerk te Enschede opnieuw in gebruik genomen na een periode van groot onderhoud. Het werk werd uitgevoerd door Flentrop Orgelbouw uit Zaandam.

Het Van Dam-orgel werd op 11 december 1892 in gebruik genomen. Het was het enige nieuwe drieklaviersorgel van de firma Van Dam en werd gebouwd als gevolg van de grote stadsbrand in 1862, waarbij het centrum en de Grote Kerk ernstige schade opliepen.

Grootste

Het orgel in Enschede is het grootste orgel dat door deze firma is gebouwd. De Van Dam-familie, die vier generaties lang actief was, heeft ongeveer 250 instrumenten gebouwd en wordt beschouwd als een van de belangrijkste orgelbouwers in Nederland.

In die periode vonden er veel ontwikkelingen plaats op het gebied van dispositie, mensuratie en intonatie. Desondanks heeft de firma Van Dam vastgehouden aan klassieke tradities met betrekking tot de constructie van windladen, mechanieken en vooral het uiterlijk van hun orgels.

Werkzaamheden begin 20e eeuw

In 1919 vond er een schoonmaak plaats onder leiding van de N.V. P. van Dam, waarbij een elektrische windmachine werd geïnstalleerd.

In 1928 werd, na de restauratie van de toren, ook het interieur van de kerk grondig vernieuwd. Er werd een eiken lambrisering aangebracht aan alle vier zijden van het kerkinterieur, inclusief nieuwe banken en een kansel. De oorspronkelijke kolommen onder de orgelgalerij werden verwijderd en de aansluiting van de balustrade aan weerszijden van de voorkant werd aangepast.

Karakter behouden

Op advies van de toenmalige organist Dick van Wilgenburg vond er in 1953 een grootschalige restauratie plaats, uitgevoerd door D.A. Flentrop. Enkele aanpassingen werden gedaan om het orgel meer in de barokke stijl te brengen, en er werden wijzigingen doorgevoerd in het speelmechanisme en de mechanieken.

Na de voltooiing van deze restauratie werden er opnieuw vergaande voorstellen besproken om het orgel volledig om te bouwen tot een universeel orgel. Deze voorstellen werden echter niet uitgevoerd, waardoor het orgel zijn oorspronkelijke karakter behield.

Terug naar 1892

In 1988 bracht Jan Jongepier een rapport uit over de staat van het Van Dam-orgel. Dit rapport vormde de basis voor een nieuwe restauratie door Flentrop, waarbij de meeste wijzigingen ongedaan zouden worden gemaakt. Om de klank terug te brengen naar de situatie van 1892, werd het dispositie uit 1953 weer hersteld. Alle voorstellen uit het rapport van Jan Jongepier werden overgenomen en in 1997 werd het Van Dam-orgel opnieuw gerestaureerd. Vrijgekomen Van Dam-pijpwerk van elders werd gebruikt om de oorspronkelijke dispositie te herstellen.

Grootschalig onderhoud 2022/2023

In oktober 2022 werd door Flentrop Orgelbouw gestart met een grootschalig onderhoud van het orgel, waarbij het orgel en het pijpwerk grondig werden gereinigd. Er werden ook reparaties uitgevoerd aan de kas, zoals het dichten van scheuren en het bijwerken van de kleurstelling. Daarnaast werd het lofwerk op sommige plaatsen hersteld en opnieuw geschilderd. Deze werkzaamheden werden uitgevoerd door Gert Jan Meijerink van restauratiebedrijf Lonneker.

De nog originele windvoorziening van het orgel bestaat uit twee grote magazijnbalgen met dubbele inspringende vouwen. De balgen hebben nog steeds de originele ijzeren gewichten uit 1892. De oude bekleding van de vouwen is verwijderd en de beide magazijnbalgen zijn opnieuw bekleed met rundleer. De handpompinstallatie met de bijbehorende twee schepbalgen is bewaard gebleven, maar afgesloten.

De loden conducten in het zwelwerk waren aangetast door corrosie. Deze conducten zijn volledig vervangen door een legering met minimaal 12% tin.

Begin maart 2023 begon de controle van de intonatie en het stemmen van het orgel. Het klankbeeld dat in 1997 was opgeleverd, diende als uitgangspunt. Ook de oorspronkelijke winddruk van 69 mm werd gehandhaafd. De eindkeuring vond plaats op 27 maart in aanwezigheid van adviseur Cees van der Poel.

Presentatie

Op 5 april werd het volledig gerestaureerde orgel gepresenteerd. Stadsorganist Gijs van Schoonhoven bespeelde het Van Dam-orgel en gaf een toelichting bij de gespeelde werken. Hij speelde composities van Felix Mendelssohn-Bartholdy, Johann Sebastian Bach, Wolfgang Amadeus Mozart (met medewerking van André Kerver op klarinet) en Jacob Bijster.

Namens de Stichting Schip Grote Kerk Enschede werden toespraken gehouden door Pieter Kooi en Marien Florijn. Burgemeester Roelof Bleker sprak namens het stadsbestuur van Enschede. Rinus Koole van Flentrop Orgelbouw gaf een toelichting op de geschiedenis van het Van Dam-orgel en de uitgevoerde werkzaamheden in het kader van het groot onderhoud.

Dispositie

Gegevens met dank aan Flentrop Orgelbouw B.V. te Zaandam