Op zondag 15 mei wordt het orgel in de kerk van Onze Lieve Vrouw Onbevlekt Ontvangen (Elandstraatkerk) in Den Haag opnieuw in gebruik genomen. Het grootste nog bestaande orgel van de Gebr. Franssen te Roermond werd gerestaureerd door Adema’s Kerkorgelbouw.
De Gebroeders Franssen bouwden het orgel in 1905/06 voor de in 1892 gereedgekomen, imposante, neogotische kerk van architect Molenaar aan de Elandstraat in het Haagse Zeeheldenkwartier. Het orgel verving een instrument van de Gebr. Müller uit Reifferscheid dat was gebouwd voor de vorige hulpkerk. Uit het vorige orgel werd alleen de later bijgeplaatste Violonbas 16’ door overgenomen. Het orgel werd geplaatst op het tweede balkon onder het rozetraam aan de westzijde van de kerk. Het orgel kreeg 43 registers verdeeld over drie manualen en pedaal. De tractuur was pneumatisch, de manuaalladen als membraanladen volgens het systeem-Nöhren, de pedaalladen als kegelladen. Franssen bouwde nog twee orgels met een vrijwel identieke dispositie: een voor de St. Christoffelkathedraal in Roermond (1896) en tweede voor de St. Franciscuskerk te Nijmegen (1900). Beide orgels gingen in de Tweede Wereldoorlog verloren.
advertentie
Waarschijnlijk is op een later moment de manuaalvolgorde van het Reciet (III) en het Positief (expressief, II) gewijzigd in respectievelijk II en III, blijkens aantekeningen die werden gemaakt bij een schoonmaak en herstel van het orgel in 1926.
Gewijzigd
In 1948/49 werd het orgel gewijzigd door de firma Vermeulen te Alkmaar. Het orgel werd geëlektrificeerd en er kwam een nieuwe speeltafel. Hoewel er ingrijpender plannen voor ‘neobarokkisering‘ waren ingediend, bleef de dispositiewijziging beperkt. De Clarinet 8’ en de Trompet 8’ van het Reciet werden vervangen door respectievelijk een Mixtuur III en een Echo-Trompet 8’. Het pedaal werd voorzien van een (akoestische) Resultantbas 32’. Tenslotte werd het orgel door Vermeulen geherintoneerd.
Herstelwerkzaamheden
In 1956, 1959 en 1974 werden opnieuw herstelwerkzaamheden uitgevoerd door Vermeulen, onder meer noodzakelijk geworden door vervuiling vanaf het gewelf boven het orgel. In de jaren ’50 werd de Quint 5 1/3’ van het Groot Orgel verschoven tot 2 2/3’. Bij de werkzaamheden van 1974 werd de grote hoofdbalg in een van de torenruimtes buiten werking gesteld en werd in het orgel een nieuwe, veel kleinere balg geplaatst die de functie van de hoofdbalg over naam. Ook werd een extra windmotor geïnstalleerd.
De toestand van het orgel verslechterde dermate dat in 1985 opnieuw algehele schoonmaak en herstelwerk moest worden uitgevoerd. F. Chr. de Vries uit Herwijnen kreeg daarvoor de opdracht, geholpen door vrijwilligers uit de parochie.
Bespeelbaar
Na de afronding van de restauratie van de kerk in 1996 was ook het orgel dringend aan restauratie toe. In 2000 werd het orgel door de Adema’s Kerkorgelbouw (Antoine Schreurs) in enigszins bespeelbare toestand gebracht. Daarbij werd de Quint van het Groot Orgel weer in 5 1/3’-ligging hersteld, echter zonder het verdwenen groot octaaf. Een aantal jaren daarna konden ook de tongwerken worden aangepakt.
Restauratie
In 2004 werd het Franssen-orgel op de monumentenlijst geplaatst waarmee een totaalrestauratie in zicht kwam. Adema’s Kerkorgelbouw te Hillegom kreeg de opdracht voor de restauratie die in 2011 werd afgerond. De windladen (tien in totaal) werden geheel gerestaureerd. De in het verleden omgewisselde C- en C#-laden van het Reciet werden in hun oorspronkelijke opstelling geplaatst, analoog aan de overige windladen. De windvoorziening werd hersteld naar de oorspronkelijke opzet waarbij de hoofdbalg in de torenruimte in ere werd hersteld. De balg uit 1974 bleef als extra regulateur behouden. Evenals de overige zes regulateurs en twee relaiswindbalgen werden zij opnieuw beleerd.
Reconstructie
De dispositiewijzigingen van 1949 werden teruggedraaid. Voor de reconstructie van de Récit-dispositie werd de Trompette Harmonique 8’ uit het voormalige Franssen-orgel (1920) in de Minderbroerderskerk te Roermond geplaatst. De nieuwe Clarinette 8’ is een kopie van het gelijknamige register in het Franssen-orgel (1880) van de St. Joannes de Doperkerk te Boskoop. Het groot octaaf van de Quint 5 1/3’ werd weer aangevuld. Hoewel zowel in het bestek als latere archivalia sprake is van een Fugara 4’ op het Positief is bij de laderestauratie gebleken dat dit register al bij de bouw een Fugara 8’ vanaf c0 moet zijn geweest
Speeltafel
De elektro-pneumatische tractuur werd geheel opnieuw aangelegd. De speeltafel werd vervangen door een passend neogotisch meubel uit de voorraad van de orgelbouwer, voorzien van een nieuw (digitaal) interieur met setzersysteem. De speeltafel staat thans weer op de oorspronkelijke plaats vlak voor het middenfront, het zicht van de organist kerkinwaarts. Vanwege de liturgische praktijk, waarbij het koor veelal bij het priesterkoor staat, werd het door middel van MIDI en glasvezelkabel mogelijk gemaakt het Franssen-orgel vanaf een elektronisch orgel bij het koor te bespelen. Het elektronische orgel werd daartoe voorzien van een speciaal registertableau.
Ingebruikname en concerten
Op zondag 15 mei wordt het Franssen-orgel opnieuw in gebruik genomen tijdens de eucharistieviering die begint om 11.00 uur. Het orgel word dan bespeel door organist-titulair Ed van Aken. Het koor Cantate Domino onder leiding van Jos Vranken jr. zal zijn medewerking verlenen. Om 13.30 uur zal het orgel worden gepresenteerd voor parochianen en belangstellenden. Ronald van Baekel van de firma Adema zal een toelichting bij de restauratie geven, waarna een concert wordt gegeven door Ton van Eck (adviseur bij de restauratie) en Ed van Aken.
Deze zomer zal het orgel van de Elandstraatkerk nog te beluisteren zijn in een zestal vrijdagavondconcerten (aanvang 20.00):
- 24/06 – Leo van Doeselaar
- 01/07 – Petra Veenswijk
- 08/07 – Ton van Eck en Thérèse Mengreau (piano)
- 12/08 – Ines Maidre
- 19/08 – Peter King (Bath Abbey, UK)
- 02/09 – Aart de Kort
Boek
Ter gelegenheid van de restauratie zal een boek worden uitgebracht onder de titel ‘Limburgse Orgelcultuur in de Hofstad’. Naast aandacht voor het orgel van de Elandstraatkerk zal uitgebreid worden ingegaan op het werk van de Gebroeders Franssen, met name in de regio Den Haag. Presentatie van het boek staat gepland na afloop van het concert van 24 juni.
Dispositie
Groot Orgel C-g3
Prestant 16
Bourdon 16
Prestant 8
Flûte harmonique 8
Violon 8
Flûte à cheminée 8
Quint 5 1/3 – C-H nieuw
Prestant 4
Flûte octaviante 4
Octaaf 2
Cornet III-V
Mixtuur III-VII
Trompette 16
Trompette 8
Clairon 4 – fis2-g3, labiaalpijpwerk, nieuw
Positief (expressief) C-g3
Bourdon 16
Violon principaal 8
Viola 8
Gemshoorn 8
Holpijp 8
Fugara 8 – vanaf c0
Flûte traversière 4
Mixtuur III
Basson hautbois 8
Vox humana 8
Récit C-g3
Diapason 8
Flûte harmonique 8
Violine 8
Voix Céleste 8
Bourdon 8
Prestant 4
Flûte octaviante 4
Piccolo 2
Trompette harmonique 8 – 1920, Gebr. Franssen, geplaatst 2011
Clarinette 8 – 2011, reconstructie
Pedaal C-f1
Contrebas 16
Violonbas 16
Subbas 16
Octaaf 8′
Violoncello 8
Octaaf 4
Bombarde 16
Trombone 8
Werktuiglijke registers
uitgevoerd als treden, v.l.n.r.
Oct. Grave Réc. – suboctaafkoppel
Oct. Grave Pos.
Oct. Aiguë G.O. – superoctaafkoppel
Réc. + Pos.
Pos. + Réc.
G.O. + Réc.l
Sequencer <
Generaal Crescendo – rolzweller
Zweltrede Positief
Sequencer >
Ped. + G.O.
Ped. + Pos.
Ped. + Réc.
Koppeltutti – in-/uitschakeling van alle koppelingen
Tutti
Tremolo + Vox Humana – schakelt beide registers tegelijk in
De koppelingen zijn tevens als registerknop uitgevoerd.
© 2011 fotografie: Maarten Groot Photography
