advertentie
Eind 2011 werd de laatste fase van de restauratie van het Bätz/Witte-orgel in de Grote Kerk te Gorinchem voltooid. De werkzaamheden werden uitgevoerd door Pels & Van Leeuwen. De heringebruikname van het orgel vindt plaats op zaterdag 4 februari 2012.
Met de onlangs afgeronde restauratie is beoogd het orgel, met behoud van latere toevoegingen, zoveel mogelijk te herstellen naar de opzet van het bouwjaar 1853. De werkzaamheden die in april 2010 van start gingen omvatten naast schoonmaak en technisch herstel, het herstel van de dispositie en het op gelijke (oorspronkelijke) winddruk brengen van alle werken.
C.G.F. Witte bouwde het orgel in 1852/53 voor de enkele jaren daarvoor gereedgekomen nieuwe Grote Kerk. Hij maakte daarbij gebruik van een groot deel van het pijpwerk uit het het J.H.H. Bätz-orgel (1761) van het vorige kerkgebouw. Dit orgel bevatte ook pijpwerk van Stephanus Cousijns uit 1666, waarvan zich in het huidige instrument nog delen bevinden.
In de negentiende eeuw werden onderhoudswerkzaamheden uitgevoerd door C.G.F. Witte, J.F. Witte en L. van Dam & Zn. De belangrijkste werkzaamheden uit het begin van de vorige eeuw betroffen plaatsing van een windmachine en de verwijdering van twee van de zes spaanbalgen door de firma Steenkuijl.
In 1954 en 1960 werd het orgel door J.C. Sanders & Zoon, en later opgevolgd door K.B. Blank, gerestaureerd. De opstelling van de registers op Hoofdmanuaal en Bovenwerk werd gewijzigd. Aan beide laden werd een kantsleep toegevoegd (Trompet 8’, HMan; Vox Humana 8’ BW) waardoor de dispositie kon worden uitgebreid (Sexquialter III HMan, Scherp III-IV BW). Ook het Rugpositief werd uitgebreid, hier met een Dulciaan 8’ op kantsleep, en gewijzigd (Sexquialter II op de plaats van een Fluit travers 8’). De samenstelling van de Mixtuur van het Hoofdmanuaal werd gewijzigd. Hoofdmanuaal en Rugpositief werden voorzien van regulateurs en tremulanten.
Vanaf 1980 werd het orgel, na herstel van de verzakkende orgelgalerij, door de firma Gebr. Van Vulpen gefaseerd gerestaureerd (1980, 1981, 1987 en 1990).
In 2002 volgde uitbreiding van het pedaal met drie registers op een eigen windlade met eigen windvoorziening. Dit werk werd uitgevoerd door Pels & Van Leeuwen. In 2007/2008 werd het orgel door dezelfde firma uitgebreid met een zwelkast om het Bovenwerk. De ingreep stuitte destijds op weerstand van het Cuypersgenootschap dat vreesde voor aantasting van de klank van het orgel. De zaak werd uiteindelijk aan de Raad van State voor gelegd, die oordeelde dat niet bewezen was dat de orgelklank een verandering zou ondergaan, waarmee de uitbreiding toch doorgang kon vonden. Tegelijkertijd werd de Scherp uit 1960 vervangen door een Carillon III.
Bij de recente dispositiewijziging werden meer ingrepen van 1960 teruggedraaid. De Sexquialter van het Hoofdmanuaal werd vervangen door een nieuwe Scherp in Bätz/Witte-factuur. Dit register disponeerde Witte overigens in een eerder plan voor het orgel, maar het moest bij de bouw wijken voor een Prestant 16’. De Hoofdwerkmixtuur werd teruggebracht in de oorspronkelijk 16’-ligging, zoals ooit door Mr. A. Bouman in zijn dispositiecahiers genoteerd. De samenstellingen van de Mixtuur en de Scherp komen nu overeen met gelijknamige registers van het voormalige J.F. Witte-orgel (1882) van de Grote Kerk in Den Haag. Op het Rugwerk werd een Fluit travers 8’ gereconstrueerd, waarvoor de Sexquialter uit 1960 moest wijken.
Op zaterdag 4 februari 2012 om 15.00 uur vindt de officiële heringebruikname van het gerestaureerde orgel plaats. Peter van Rumpt, directeur van Pels & Van Leeuwen, zal het orgel dan overdragen aan de Gorkumse kerkrentmeesters. Het orgel zal dan worden bespeeld door titularis Gerben Budding en Ton van Eck, adviseur bij de restauratie. ’s Avonds om 20.00 zal Gerben Budding een concert geven met op het programma onder meer de Phantasie über ‘Ein feste Burg’ van Max Reger.
Tijdens deze ingebruiknamedag zal ook een cd van het gerestaureerde instrument worden gepresenteerd waarop Budding onder andere werk van Bach, Mendelssohn en Franck speelt. De cd is dan verkrijgbaar voor € 10,00
Dispositie
pijpwerk 1853, tenzij anders vermeld; met 1761 gedateerd pijpwerk kan soms pijpwerk uit 1666 bevatten.
Hoofdmanuaal C-f3
Prestant 16 – deels 1761
Bourdon 16 – deels 1761 en 1830
Prestant 8 – deel 1761 of eerder
Roerfluit 8 – 1761, d#3-f3 1853
Octaaf 4 – 1761, d#3-f3 1853
Nachthoorn 4 – 1761, d#3-f3 1853
Quint 3 – 1761, d#3-f3 1853
Octaaf 2 – 1761, d#3-f3 1853
Mixtuur III-IV-V – 16’-basis in 2011 gereconstrueerd
Scherp – II-IV2011, in Witte-factuur
Cornet V – discant
Fagot 16 – bekers, koppen en stevel 1761, rest 1853
Trompet 8 – bekers, koppen en stevel 1761, rest 1853
Rugpositief C-f3
Prestant 8
Holpijp 8
Fluit travers 8 – reconstructie 2011
Octaaf 4
Fluit 4
Quint 3
Octaaf 2
Mixtuur IV
Cornet V
Trompet 8
Dulciaan 8 – 1960
Bovenwerk C-f3 – in zwelkast uit 2007
Prestant 8
Baardpijp 8 – deels 1761
Quintadeen 8 – deels 1761
Viola 8
Roerfluit 4
Salicet 4
Nazard 3 – deels 1761
Woudfluit 2 – deels 1761
Carillon III – 2008
Schalmij 8 – deels 1761 (bekers, koppen, stevels)
Vox Humana 8 – deels 1761 (bekers, koppen, stevels)
Pedaal C-d1
Prestant 16
Subbas 16
Octaafbas 8
Gedekt 8 – 2002
Roerquint 6 – 2002
Octaaf 4 – 2002
Bazuin 16
Trombone 8
Trompet 4 – 2002
Werktuiglijke registers
Koppel Hoofdmanuaal – Bovenwerk
Koppel Hoofdmanuaal – Rugpositief – 1981
Pedaalkoppel Hoofdmanuaal
Pedaalkoppel Rugpositief
Tremulant Hoofdmanuaal – 1960
Tremulant Rugpositief – in 1980 vernieuwde tremulant van 1960
Tremulant Bovenwerk – in 1960 vernieuwde tremulant van 1853
Afsluiters voor alle werken
Zweltrede Bovenwerk – 2007
Samenstelling nieuwe vulstemmen
Mixtuur III-IV-V
C: 2 – 1 1/3 – 1
F#: 2 2/3 – 2 – 1 1/3 – 1
f#: 4 – 2 2/3 – 2 – 1 1/3 – 1
f#1: 5 1/3 – 4 – 2 2/3 – 2 – 1 1/3
f#2: 8 – 5 1/3 – 4 – 2 2/3 – 2
Scherp
C: 1 – 2/3
c: 1 1/3 – 1 – 2/3
c1: 2 – 1 1/3 1 – 2/3
c2: 2 2/3 – 2 – 1 1/3 – 1
c3: 4 – 2 2/3 – 2 – 1 1/3
Winddruk
Gehele orgel: 79 mm wk
Met dank aan Dr. A.A.M.J. van Eck voor het verstrekken van de mixtuursamenstellingen en de winddruk
© 2011 www.orgelnieuws.nl
© 2011 fotografie: www.orgelfoto.nl / Maarten Rog
